کبنانیوز - «دلارهایی» که به «ویلا» تبدیل شدند

چه میزان ارز خارج از چرخه رسمی اقتصاد ایران وجود دارد؟

ایران چند سالی است که در یک بحران ارزی گرفتار شده، بحرانی که خروج از آن هم چشم انداز روشنی ندارد. همین بحران موجب شده که ارزش پول ملی ایران به شدت افت کند و «ریال ایران» اکنون پس از «بولیوار ونزوئلا»، دومین واحد پولی بی ارزش در دنیا باشد. با این همه، ظاهراً آن‌ها که دلار یا سایر ارزهای خارجی را در اختیار دارند، با پیش بینی وخامت اوضاع، در حال خارج کردن سیستماتیک ارز به بیرون از مرزهای ایران هستند.

با بروز بحران ارزی طی سال‌های اخیر، به طور مکرر گفته شده که ایرانی‌ها شروع به پس انداز میزان بسیار زیادی از ارزهای خارجی در خانه‌های خود کرده‌اند، پدیده‌ای که حتی نامی هم برای خود یافته است: «احتکار ارز خانگی».
به گزارش کبنا، در این مورد، اعداد متفاوتی هم ذکر شده و صد البته، هیچ گاه در مورد چگونگی اعلام آمار مربوط به میزان «ارز خانگی» در دست شهروندان ایرانی، اظهار نظر دقیقی صورت نگرفته است. اما ایرانی‌ها واقعاً چقدر ارز در خانه‌های خود دارند؟
دلار چگونه نایاب شد
فرارو نوشت: تراز تجاری ایران طی دهه‌های اخیر همواره منفی بوده و چنانکه علم اقتصاد به ما می‌گوید، این یعنی ما طی این مدت، همواره به میزانی بیش از صادرات، واردات داشته‌ایم. این روند البته در سال‌های اخیر تا حدی معکوس شده و اگر تحریم‌های نفتی و بانکی علیه اقتصاد ایران نبودند، ایران می‌توانست در چند سالِ متمادی تراز تجاری مثبت را هم تجربه کند.
دلیل البته روشن است: وقتی ارزِ خارجیِ کافی در اقتصاد وجود نداشته باشد، به طور طبیعی واردات هم بسیار محدود می‌شود و خروجیِ ارز از کشور (یا همان واردات) به شدت کاهش پیدا می‌کند. در نتیجه، تراز تجاری ممکن است حتی بهبود پیدا کند و مثبت شود.
با این همه، اتفاق دیگری هم در سال‌های اخیر رخ داده که در واقع، نشانه‌ای از خروج گسترده و سیستماتیک دلار و سایر ارزهای خارجی از اقتصاد ایران شده است. در زمستان سال ۱۳۹۶ و پس از بروز ناآرامی‌های اجتماعی، محمدرضا پورابراهیمی، رییس وقت کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی در اظهارنظری تکان دهنده، از خروج حدود ۳۰ میلیارد دلار ارز از کشور، طی تنها چند هفته خبر داد.
خروج این میزان ارز از کشور، تنها با خروج ناگهانیِ ارز از اقتصادی ایران در سال ۱۳۵۷ خورشیدی و کمی پیش از پیروزی انقلاب قابل مقایسه است. تخمین زده می‌شود که در آن زمان، حدود ۱۳ میلیارد دلار ارز از اقتصاد ایران خارج شده باشد. (با محاسبه نرخ تورم، خروج ارز در سال ۱۳۵۷ بیش از سال ۱۳۹۶ بوده است.)
دلارهایی که «ویلا» شدند
اما خروج، یا بهتر بگوییم فرار سرمایه از اقصاد ایران، از سال ۱۳۹۶ به این سو حتی شدت هم گرفته است. هر چند باز هم آماری رسمی در این زمینه وجود ندارد، اما برخی شواهد می‌توانند نشان دهنده فرار سیستماتیک سرمایه در قالب ارزهای خارجی از اقتصاد ایران باشند.
نخستین مورد که بسیار مشهود است، خرید ملک در کشورهای همسایه، همچون ترکیه است. در سال‌های اخیر که ترکیه اعلام کرده در قبال خرید ملک به ارزش دست کم ۲۵۰ هزار دلار (حدود ۶ میلیارد تومان با احتساب دلار ۲۵ هزار تومانی) به سرمایه گذار پاسپورت ترکیه‌ای می‌دهد، ایرانی‌ها همواره در رده‌های بالای خرید ملک در ترکیه قرار داشته‌اند.
از آن سو، یونس ژائله، رئیس اتاق بازرگانی تبریز، در اردیبهشت ماه امسال گفته بود که وخامت فضای کسب و کار کشور به جایی رسیده که حدود ۱۱ هزار و ۹۰۰ سرمایه گذار ایرانی به ترکیه سرازیر شده‌اند و سرمایه خود را وارد بازار این کشور کرده‌اند.
در مورد میزان سرمایه این بازرگانان هم عدد و رقمی اعلام نشده، اما یک حساب و کتاب سرانگشتی، میزان خروج سرمایه از ایران تنها از این مسیر را ده‌ها هزار میلیارد تومان برآورد می‌کند.
آمار نداریم
در بهمن ماه سال ۱۳۹۶، غلامحسین شافعی، رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران، رقم دلارهای خانگی را ۲۰ تا ۲۵ میلیارد دلار اعلام کرد. رقم اعلامی بعدی برای دلارهای خانگی در مهر ماه سال ۱۳۹۷ توسط هادی قوامی، نایب رئیس وقت کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس، حدود ۳۰ میلیارد دلار اعلام شد. گمانه‌های کنونی هم حکایت از آن دارند که شهروندان ایرانی چیزی در حدود ۳۰ میلیارد دلار ارز خانگی در اختیار دارند.
با این همه، جای این پرسش وجود دارد که آیا تنها مردم عادی کوچه و بازار دلار و سایر ارزهای خارجی را در خانه نگه می‌دارند و یا زمانی که از این موضوع صحبت می‌کنیم، باید به ارزهای حاصل از صادرات هم توجه کنیم؟
ماجر از این قرار است که از سال ۱۳۹۷ به این سو و همزمان با اعمال شدیدترین دور تحریم‌ها علیه اقتصاد ایران، دولت تصمیم گرفت صادرکنندگان عمده کالا به خارج از کشور را که عمدتاً شرکت‌های شبه دولتی در بخش‌ها پتروشیمی، فولاد و معدن بودند، ملزم به بازگشت ارزهای حاصل از صادرات کند.
با این همه، برآورد نهادهای رسمی نشان می‌دهد که میزان عدول صادرکنندگان عمده از این تصمیم دولت بسیار زیاد بوده است. در این مورد هم داده‌های آماری جسته و گریخته‌ای اعلام شده، اما دست کم در یک مورد، حسن روحانی، رییس جمهور، اعلام کرد که حدود ۲۰ میلیارد دلار ارز صادراتی به کشور بازنگشته است.
کسی «ریال» نمی‌خواهد
«ریال ایران»، اکنون پس از «بولیوار ونزوئلا»، کم ارزش‌ترین واحد پولی در جهان است. (رتبه‌های سوم تا پنجم هم به ترتیب به «دونگ ویتنام»، «روپیه اندونزی» و «سومِ ازبکستان» تعلق دارند.) این در حالی است که ریال، تنها در همین چند سال اخیر تا این حد افت ارزش داشته و در واقع، شیب نزول ارزش آن در مقابل ارزهای خارجی، تنها همین اواخر تا این حد تند شده است.
با وجود محرمانه بودن داده‌های مربوط به ذخایر ارزی در داخل ایران، نهادهای خارجی همچون بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول که وضعیت ایران را رصد می‌کنند، تخمین می‌زنند که مجموع دارایی‌های ارزی قابل دسترسی ایران از حدود ۱۰۰ میلیارد دلار در سال‌های گذشته، اکنون به کمتر از ۱۰ میلیارد دلار رسیده است.
سرد شدن روابط میان ایران و کره‌جنوبی بر سر ۷ میلیارد دلار داراییِ ارزی بلوکه شده ایران در بانک‌های این کشور، سفرهای متعدد مقامات ایرانی به عراق برای آزادسازی دلارهای بلوکه شده در بانک‌های عراقی و اظهارات رییس کل پیشینِ بانک مرکزی ایران مبنی بر اینکه این بانک دیگر با عرضه ارز در بازار به کنترل قیمت دلار نخواهد پرداخت، همه و همه موید این واقعیت هستند که کفگیر ارزی ایران، این اواخر واقعاً به تهِ دیگ خورده است. به این ترتیب، عجیب نیست که ریال، روز به روز ارزش خود را از دست بدهد و سرمایه ارزی ایران، به ویلاهایی برای ثروتمندان ایرانی در کشورهای همسایه تبدیل شود.
ورود دلار به کانال جدید
دنیای اقتصاد نوشت: چهارمین افزایش پیاپی دلار و سکه در هفته جاری به‌دلیل تغییر فضای انتظاری بازارها بود. از نگاه شماری از فعالان، توقف مذاکرات هسته‌ای و به تعویق افتادن زمان لغو تحریم‌ها مهم‌ترین عاملی بوده است که زمینه‌ساز تغییر انتظارات معامله‌گران شده است.
در چهارمین روز هفته، دلار وارد کانال ۲۵ هزار تومانی شد؛ ولی سکه پشت مرز ۱۱ میلیون تومانی باقی ماند. روز سه‌شنبه اسکناس آمریکایی ۱۳۰ تومان رشد را تجربه کرد و به بهای ۲۵ هزار و ۱۰۰ تومان رسید. در واکنش به افزایش بهای دلار، سکه امامی ۷۰ هزار تومان افزایش قیمت را به ثبت رساند و به بهای ۱۰ میلیون و ۹۵۰ هزار تومان رسید. سکه امامی در ابتدای روز سه‌شنبه در مقطعی به کانال ۱۱ میلیون تومانی نیز سرک کشید؛ ولی در آن کانال، با افزایش فروش‌های معامله‌گران مواجه شد.

تغییر فضای بازارها
به گفته فعالان، چهارمین افزایش پیاپی دلار و سکه در هفته جاری به‌دلیل تغییر فضای انتظاری بازارها بود. از نگاه شماری از فعالان، توقف مذاکرات هسته‌ای و به تعویق افتادن زمان لغو تحریم‌ها مهم‌ترین عاملی بوده است که زمینه‌ساز تغییر انتظارات معامله‌گران شده است. در کنار این، گفته شده است که آمریکا درصورت خروج ایران از مذاکرات هسته‌ای به دنبال ایجاد تحریم‌های جدید است.
معامله‌گران نگران هستند که صادرات نفت ایران به چین متوقف و به دنبال آن، کشور از لحاظ درآمدهای ارزی با مشکلات جدیدی روبه‌رو شود. گفته می‌شود که پس از خروج ترامپ از کاخ سفید، میزان صادرات نفتی ایران به چین افزایش پیدا کرد. برخی از فعالان یکی از دلایل کاهش نوسان دلار در ۶ ماه گذشته را نیز تقویت سمت عرضه بازارساز دانسته بودند. افزون بر این، آغاز مذاکرات هسته‌ای و احتمال لغو تحریم‌ها، انتظارات تورمی را پایین آورده بود. تعدیل انتظارات موجب شده بود که سطح تقاضای احتیاطی در بازار کاهش پیدا کند.
برخی بازیگران حاضر در بازار عنوان می‌کنند که تقاضای احتیاطی در روزهای اخیر بالا رفته است. از نگاه آنها، جدا از توقف مذاکرات هسته‌ای و تهدید آمریکا مبنی بر تحریم‌های جدید، اعتراضات در کشور نیز موجب هراس شماری از معامله‌گران و افزایش خریدهای احتیاطی ارز و طلای آن‌ها شده است. با این حال، بیشتر فعالان باور دارند که افزایش قیمت روزهای اخیر بیشتر به‌دلیل توقف مذاکرات هسته‌ای و تغییر فضای انتظاری بازارها بوده است.
تأثیر درهم بر روی دلار
عامل دیگری که در روزهای اخیر به رشد قیمت دلار کمک کرد، افزایش بهای نرخ حواله درهم بود. دیروز درهم در حوالی محدوده ۶ هزار و ۸۸۰ تومانی قرار گرفت و با نزدیک شدن به محدوده ۶ هزار و ۹۰۰ تومانی، سیگنال صعودی تازه‌ای را به بازارها ارسال کرد. با درهم ۶ هزار و ۹۰۰ تومانی، ارزش دلار در بازار داخلی می‌تواند به محدوده ۲۵ هزار و ۳۰۰ تومانی برود. تحلیلگران فنی باور دارند در صورتی که نرخ حواله درهم به بالای خط ۷ هزار تومانی برود، ارزش دلار در بازار داخلی می‌تواند خود را بالای محدوده ۲۵ هزار و ۷۰۰ تومان قرار دهد.
در کنار این، تحلیلگران فنی اعتقاد دارند که دلار برای ادامه روند افزایشی خود نیاز دارد که از مقاومت ۲۵ هزار و ۲۰۰ تومان عبور کند. از نگاه آن‌ها درصورتی‌که چنین اتفاقی رخ ندهد، اسکناس آمریکایی ظرفیت افت تا محدوده ۲۴ هزار و ۸۰۰ تومان را خواهد داشت.
اهمیت یک مرز برای سکه‌بازان
در بازار سکه برای معامله‌گران افزایشی محدوده ۱۱ میلیون و ۲۰۰ هزار تومانی از اهمیت زیادی برخوردار است. اگر این محدوده شکسته شود و فلز گرانبهای داخلی به بالای آن برود، خریداران جدیدی وارد بازار خواهند شد. البته عده‌ای از معامله‌گران نیز باور دارند تا زمانی که سکه بالای محدوده ۱۰ میلیون و ۸۰۰ هزار تومانی قرار داشته باشد، فروشندگان جدیدی وارد بازار نخواهند شد.