«ایران به لحاظ شاخص دیده‌بان سالمندی در رتبه 64 در بین 97 کشور قرار دارد. این امتیاز یعنی ایران از متوسط جهانی پایین‌تر است.» جمله‌ای کلیدی از پژوهشی که موسسه راهبردی بازنشستگی صبا منتشر کرده است. اما باید پرسید شاخص دیده‌بان سالمندی چیست؟ نسیبه زنجری و رسول صادقی پژوهشگران این گزارش می‌نویسند: «شاخص‌های مختلفی برای سنجش وضعیت به زیستن سالمندان اریه شده است که یکی از آنها، شاخص دیده‌بان سالمندی یا همان ( age watch index) است. این شاخص وضعیت رفاه و بهتر زیستن سالمندان را در چهار حیطه امنیت درآمدی، سلامت، توانمندی و مناسب‌سازی محیط بررسی می‌کند.»
امنیت درآمدی میزان پوشش مستمری بازنشستگی سالمندان شصت ساله و بالاتر و در ایران چهل‌وپنج و نیم درصد است و در واقع کمتر از نیمی از سالمندان ایرانی پوشش مستمری بازنشستگی دارند. در میزان فقر سالمندان، 25 درصد سالمندان 60 سال به بالا یا شاید بهتر باشد که بگوییم یک چهارم سالمندان ایرانی در فقردرآمدی نسبی زندگی می‌کنند.«این در حالی است که فقر  درآمدی برای گروه‌های سنی غیرسالمند حدود 13درصد است. ازاین رو، سالمندان حدود دوبرابر بیشتر از سایر گروه‌های سنی در معرض خطر فقر قرار دارند. در درون گروه سالمندان نیز زنان سالمند بیشتر از مردان سالمند در معرض فقر قرار دارند. یعنی نزدیک به 40 درصد زنان سالمند و نزدیک به 20درصد مردان سالمند در مرزهای فقر زندگی می‌کنند.» این پژوهش نتیجه می‌گیرد که رفاه نسبی سالمندان در مقایسه با سایر گروه‌های سنی پنج و سه دهم درصد کمتر است.
72 درصد سالمندان ایران
از حمل و نقل نزدیک به محیط زندگی خود راضی هستند
وضعیت سلامت بعد دیگری است که زندگی سالمندان را به چالش می‌کشد.« امید به زندگی در شصت سالگی برای ایران 20.8 سال است. یعنی انتظار می‌رود یک ایرانی شصت ساله 21 سال دیگر هم زنده بماند. شاخص امید زندگی سالم در شصت سالگی که علاوه بر مرگ، بیماری و ناتوانی را در نظر می‌گیرد، برای ایران 15.9 سال به دست آمده است.» در این پژوهش می‌خوانیم که حدود 34 درصد جمعیت پنجاه‌وپنج تا شصت‌وچهار ساله در ایران شاغل هستند و به بازار کار و درآمد ناشی از دستمزد دسترسی دارند. «حدود 24 درصد سالمندان شصت ساله و بیشتر تحصیلات راهنمایی یا بالاتر دارند. از این رو حدود یک سوم سالمندان در بازار کار حضور دارند.» بعد مناسب‌سازی محیط وجه دیگری از شاخص دیده‌بان سالمند است. «57درصد سالمندان بستگان یا دوستانی دارند که می‌توانند به هنگام مشکلات روی آنها حساب کنند. همچنین، حدود 70درصد سالمندان از پیاده‌روی تنهایی به هنگام شب در شهر یا محله زندگی‌شان احساس امنیت دارند. حدود 66 درصد سالمندان از آزادی‌های مدنی و 72درصد از سیستم حمل و نقل عمومی در شهر یا محله خود احساس رضایت دارند.»
شاخص دیده‌بان سالمندی ایران درمقایسه با سایر کشورها
در این پژوهش برای ساخت ابعاد چهارگانه شاخص دیده‌بان سالمندی در سطح ملی و استانی، ابتدا تمام مقادیر مولفه‌ها به شکل مقادیر مثبت ارایه شده است. سپس تمام مولفه‌ها به شکل نمرات نرمال شده بین  صفر تا 100 ارایه شده است.«در میان ابعاد چهارگانه شاخص دیده‌بان سالمندی، بعد مناسب‌سازی محیط بیشترین و بعد ظرفیت و توانمندی کمترین نمره یا امتیاز را داشته است.» در گزارش دیده‌بان سالمندی برای کشورهای مختلف نیز مانند ایران بالاترین و پایین‌ترین امتیاز به ترتیب مربوط به ابعاد مناسب‌سازی محیط و ظرفیت/ توانمندی بوده است. از سوی دیگر در این پژوهش می‌خوانیم که مقایسه شاخص کلی دیده‌بان سالمندی ایران و ابعاد مختلف آن با 96 کشور دیگر جهان نشان داده است که ایران در رتبه 64 در شاخص کلی دیده‌بان سالمندی است. «ایران در بعد امنیت درآمدی رتبه 65، در بعد وضعیت سلامت رتبه 43، در بعد ظرفیت و توانمندی رتبه 88 و در بعد مناسب‌سازی محیط رتبه 49 را در میان 97 کشور دیگر دارد.»
شاخص دیده‌بان سالمندی سوییس در رتبه نخست
یافته‌های این پژوهش می‌گوید در ابعاد شاخص دیده‌بان سالمندی، در بعد امنیت درآمدی، کشورهای لوکزامبورگ،نروژ و فرانسه رتبه‌های نخست و در مقابل کشورهای مالاوی،تانزانیا و پاکستان رتبه‌های آخر را داشته‌اند.«در بعد وضعیت سلامت سالمندان، کشورهای ژاپن، سوییس و کانادا رتبه‌های نخست و در مقابل کشورهای مالاوی، موزامبیک و افغانستان رتبه‌های آخر را در میان 97 کشور مورد مطالعه داشته‌اند. «از نظر ظرفیت و توانمندی سالمندان کشورهای نروژ، سوییس و آلمان رتبه‌های نخست و در مقابل کشورهای کرانه باختری و غزه، موزامبیک و اردن رتبه‌های آخر را کسب کرده‌اند.»
از سوی دیگر در بعد مناسب‌سازی محیط، کشورهای سوییس، اتریش و انگلستان رتبه‌های نخست و در مقابل کشورهای مالاوی، افغانستان و موزامبیک رتبه‌های آخر را در میان 97 کشور دیگر داشته‌اند. بر اساس این متن پژوهش کشور سوییس بالاترین امتیاز و رتبه نخست را در شاخص کلی دیده‌بان سالمندی دارد و در آن سوی طیف، کشور افغانستان قرار دارد که پایین‌ترین امتیاز و رتبه آخر را در شاخص کلی دیده‌بان سالمندی دارد. رتبه‌های نخست در شاخص کلی دیده‌بان سالمندی به ترتیب، به کشورهای سوییس، نروژ، آلمان، کانادا، سوئد، ژاپن، ایسلند، آمریکا و انگلستان تعلق دارد. در مقابل، رتبه جایگاه‌های آخر در شاخص کلی دیده‌بان سالمندی به کشورهای اردن، کرانه باختری و غزه، اوگاندا، زامبیا، رواندا، پاکستان، تانزانیا، مالاوی، موزامبیک و افغانستان مربوط است. «وضعیت ایران در این زمینه به کشورهای نیکاراگوئه، گواتلاما، دومینکن، لیتوانی، چین، جمهوری کره، بنگلادش، مونتنگرو، روسیه و ترکیه هستند.»
محاسبه و رتبه‌بندی استان‌های ایران در شاخص دیده‌بان سالمندی
نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که در سطح استانی، دامنه نمرات در بعد امنیت درآمدی سالمندان از 4 درصد در استان سیستان‌وبلوچستان تا 86درصد در استان تهران در نوسان است. «بعد وضعیت سلامت سالمندان از 10درصد در خراسان جنوبی تا حدود 90 درصد در استان تهران در نوسان بوده است.» بر اساس این پژوهش، دامنه نمرات بعد ظرفیت و توانمندی سالمندان از 13درصد در استان ایلام تا 48درصد در استان تهران بوده است. «در نهایت نمرات بعد مناسب‌سازی محیط از 58درصد در استان‌های خوزستان و کرمانشاه تا 80 درصد در استان سمنان تفاوت و نوسان داشته است.» نتایج این پژوهش بیانگر تفاوت‌های استانی قابل توجهی در ابعاد مختلف شاخص دیده‌بان سالمندی به ویژه امنیت درآمدی و وضعیت سلامت سالمندان است آنچنان که در بعد امنیت درآمدی سالمندان، استان تهران  رتبه نخست و استان سیستان‌وبلوچستان رتبه آخر را دارد.«وضعیت امنیت درآمدی سالمندان در استان‌های تهران، سمنان و البرز بهتر از سایر استان‌ها بوده است، در مقابل کمترین امنیت درآمدی سالمندان به استان‌های خراسان جنوبی، خراسان شمالی و سیستان و بلوچستان مربوط است.» متن این پژوهش می‌گوید سالمندان ساکن در استان تهران و دو استان همجوار آن یعنی سمنان و البرز بالاترین امنیت درآمدی را داشته‌اند. در مقابل سالمندان استان‌های شرقی کشور پایین‌ترین امنیت درآمدی را داشته‌اند.  در بُعد وضعیت سلامت سالمندان هم استان تهران رتبه نخست را دارد و استان خراسان جنوبی رتبه آخر.«سالمندان ساکن در استان‌های تهران، اصفهان، مازندران و البرز بالاترین امتیاز را در بعد وضعیت سلامت داشته‌اند. در مقابل سالمندان ساکن استان‌های سیستان‌وبلوچستان، ایلام، کهگیلویه و بویراحمد و خراسان جنوبی کمترین امتیاز را در بعد وضعیت سلامت داشته‌اند. این وضعیت بیانگر نابرابری استانی محسوس در وضعیت سلامت سالمندان در کشور است.» در این پژوهش می‌یابیم که براساس بررسی وضعیت ظرفیت و توانمندی سالمندان در استان‌های مختلف کشور استان تهران رتبه نخست و استان ایلام رتبه آخر را دارد.«سالمندان ساکن در استان‌های تهران، بوشهر، خراسان رضوی و فارس بالاترین امتیاز را در بعد ظرفیت و توانمندی سالمندان داشته‌اند.» در مقابل این استان‌ها پایین‌ترین امتیاز در این بعد به سالمندان ساکن در استان‌های چهارمحال‌وبختیاری، زوین و ایلام تعلق داشته است. در بُعد مناسب‌سازی محیط که براساس چهار مولفه ارتباط اجتماعی، امنیت فیزیکی، آزادی مدنی و دسترسی به وسایل نقلیه عمومی ساخته است، استان سمنان رتبه نخست و استان خوزستان رتبه آخر را کسب کرده‌اند.«در بعد مناسب‌سازی محیط استان‌های سمنان، بوشهر، قم و فارس بالاترین امتیاز و در مقابل استان‌های کردستان، سیستان‌وبلوچستان، کرمانشاه و خوزستان پایین‌ترین امتیاز را داشته و در جایگاه‌های آخر قرار گرفته‌اند.»
بر اساس این پژوهش، دامنه نمره امتیاز شاخص از شش‌ونیم در استان سیستان‌وبلوچستان تا هفتادوهفت‌ونُه‌دهم در استان تهران در نوسان بوده است. از این رو استان تهران بالاترین امتیاز و رتبه را در شاخص کلی دیده‌بان سالمندی دارد و در آن سوی طیف، استان سیستان‌وبلوچستان پایین‌ترین امتیاز و رتبه در شاخص کلی دیده‌بان سالمندی در میان 31 استان کشور دارد. «استان‌های تهران، سمنان و فارس، به ترتیب، رتبه‌های نخست تا سوم را در شاخص دیده‌بان سالمندی دارند. در مقابل، استان‌های خراسان جنوبی، ایلام و سیستان‌وبلوچستان به ترتیب در رتبه‌ها و جایگاه‌های آخر در شاخص دیده‌بان سالمندی قرار دارند. بدین ترتیب، تفاوت‌های استانی قابل توجهی در شاخص دیده‌بان سالمندی وجود دارد.»  در پایان این گزارش آمده است: «به نظر می‌رسد با توجه به تأثیر تراکم جمعیت در فضای  شهری بر مولفه به زیستن محیطی، استان‌هایی مانند تهران و البرز در این مولفه نتوانستند همانند سایر ابعاد وضعیت خوبی داشته باشند. به طور کلی، استان تهران و سپس استان‌های سمنان و فارس بالاترین امتیاز و رتبه را در شاخص کلی دیده‌بان سالمندی دارند و در آن سوی طیف، استان‌های سیستان وبلوچستان و سپس خراسان جنوبی و ایلام قرار دارند که پایین‌ترین رتبه را دارند. به نظر می‌رسد بخش قابل توجهی از این تفاوت‌ها ناشی از سطوح نابرابر توسعه‌ای در استان‌های ایران است. ازاین رو، نابرابری به زیستن و شاخص‌های سلامتی و اقتصادی سالمندان در سطح استان‌های ایران محسوس است. در واقع، ساختار اجتماعی بر این موضوع دلالت دارد که منابع در دسترس افراد می‌تواند بر اساس سلامت افراد، حضور یا نبود اتفاقات منفی زندگی یا وضعیت اقتصادی- اجتماعی متفاوت باشد.»

کبنانیوز