کبنانیوز - ( فیلم ) بررسی تاریخ معاصر کهگیلویه و بویراحمد

( فیلم ) بررسی تاریخ معاصر کهگیلویه و بویراحمد

فیلم کامل سه نقطه با موضوع «تاریخ معاصر کهگیلویه و بویراحمد»؛ در این گفتگوی چالشی، مسائل تاریخی استان از نحوه ی شکل گیری تا حماسه آفرینی لرها مورد بررسی واقع شده است. این برنامه طی چندین مرحله و با مهمان ها و کارشناسانی دیگر مورد واکاوی قرار خواهد گرفت.

مجری:‌ به نام خداوندی که آدمی را به فضیلت نطق و مزیت عقل بر دیگر خلق برتری گردانید.
خانم‌ها و آقایان، بینندگان سه‌نقطه سلام، سلامی به لطافت اندیشه والای شما عزیزان. در خدمت شما هستیم با یکی دیگر از برنامه‌های سه‌نقطه.
در این برنامه قصد داریم تاریخ سیاسی - اجتماعی استان کهگیلویه و بویراحمد را در دوره معاصر مورد بررسی و تحلیل قرار دهیم. تاریخ استان کهگیلویه و بویراحمد همواره امری مناقشه آمیز بوده است به‌گونه‌ای که عده‌ای، تاریخ استان را تاریخ فخر و افتخار می‌دانند و درمقابل عده‌ای دیگر تاریخ استان را تاریخی قابل اعتنا ارزیابی نمی‌کنند.
بدینوسیله دو مهمان ویژه داریم. آقای حسین آذرشب، پژوهشگر فرهنگ عامه و تاریخ محلی در استان و جناب دکتر کشواد سیاه‌پور استاد تاریخ در دانشگاه یاسوج.
خب اولین سؤال خودمان را می‌خواهیم درباره نحوه شکل‌گیری استان کهگیلویه و بویراحمد و جغرافیایی که ما امروزه به اسم کهگیلویه و بویراحمد می‌شناسیم آغاز کنیم. آقای آذرشب در خدمتتان هستیم.
حسین آذرشب: به نام خداوند جان و خرد، کزین برتر اندیشه برنگذرد. همانطوری که فرمودید سخن گفتن راجع به تاریخ و جغرافیای کهگیلویه و بویراحمد امر سختی است. بنده به سهم خودم که سالیان سال در این زمینه مطالعات داشتم و همچنین با بزرگان صحبت کردم، با کسانی که در جنگ با شیخ خزعل همراه با سردار سپه، رضا پهلوی بودند که خودشان درمورد این گنج صحبت کردند با بزرگان، مسن‌ها، پدرم، پدربزرگم و غیره صحبت کردم و کتاب‌هایی که افراد خارجی نوشتند و کتاب‌هایی که افراد کشوری نوشتند و کتاب‌هایی که افراد استانی نوشتند. کهگیلویه و بویراحمد را تقریباً تا 100 سال پیش کهگیلویه می‌گفتند؛ اما این کهگیلویه با کهگیلویه امروزی فرق داشت. کهگیلویه قبلی شامل کهگیلویه و بویراحمد فعلی، لردگان، بهبهان؟؟؟، زیدون، گناوه و دیلم، هندیجان و از این طرف تا مال امیر و رامهرمز و؟؟؟ برخی نقطه پایانی را کوه اشکفت تعیین کردند به‌اضافه لردگان. لردگان هم من برای همین کار رفتم. به گویش بختیاری صحبت نمی‌کنند بلکه به گویش بویراحمدی صحبت می‌کنند.
این گستره استان ما بوده که افرادی مانند حسن حسینی فسایی در تاریخ ناصری ذکر کرده یا در کتب دیگر آمده یا کتبی که راجع به اتابکان لرستان نوشته شده، بیان گردیده {است} و مهاجرت‌های زیادی از این استان به استان‌هایی دیگر صورت گرفته که گاهی خود رفتند، گاهی آنها را تبعید کردند. مثلاً نادرشاه افشار خیلی‌هایشان را بعد از تصرف دهدشت به حوالی اصفهان تبعید کرده یا طوایف بلاقویی یا سینقل در سیستان و بلوچستان از اتابکان لرستان قهر کردند و به آنجا رفتند و یا افرادی در پامره سرخی بخاطر جنگ‌های داخلی مهاجرت کرده و به آنجا رفته‌اند اما استان فعلی {یعنی کهگیلویه و بویراحمد} سال 1343 توسط ارتشبد آریانا نقشه‌اش کشیده شد.
گویا این استان غیرقابل کنترل بود به علت کوهستانی بودن و نیز به علت جنگاوری که من در دو جا دیدم، یک جا ویلیام راجرز سفیر انگلیس در گزارشی که به لندن می‌دهد می‌گوید یک بویراحمدی برابر با 10 بختیاری، 10 قشقایی و 100 فارس است. در فارس‌نامه ناصری می‌گوید بهمئی‌ها جنگاورند. موقع جنگ لخت می‌شوند چون وارد شدن گلوله بدنشان را نافور می‌کند و هرکدامشان برابر با 10 تا بختیاری است.
شرکت‌هایی که دولت کرد مثل جنگ آجوادی، جنگ دارگ مدین، جنگ تنگ تامرادی و ضربه‌هایش در جنگ گجستان خورد و ...، باعث شد که دولت به یک فکری بیفتد. حق را باید به پیرمردی بدهیم که الان زنده است و آن میرزا ابوالحسن موسوی است. بعد از اینکه عبدالله خان ضرغامپور در سال 1942 توسط نوکرش علی کشته شد، خان‌ها و کدخداها را جمع کردند گفت که نمی‌دانستیم می‌خواهند ببرندمان پیش شاه {یا جای دیگر}. ساواک از ما خواست، سازمان امنیتی که وجود داشت از ما خواست که شما درخواستتان را بنویسید، گفت من نوشتم با انشای خوبی که شاه بعداً تعریف و تمجید کرد. گفتیم ما در این کوه‌ها بدور از هیچگونه امکاناتی زندگی می‌کنیم. نه مدرسه داریم نه بیمارستان داریم نه راه داریم نه فلان نه کارخانه نه بهداشت.
ما را یا قشقایی‌ها تحریک می‌کنند یا بختیاری‌ها تحریک می‌کنند و در داخل هم هیچ حاکمیتی وجود ندارد. ما می‌خواهیم که ما را بصورت یک فرمانداری کل دربیاورید تا از سلطه بختیاری و قشقایی و تحریکات آنها نجات پیدا کنیم. یک نقشه کشیدند نقاط بزرگ بود که کازرون هم جزئش بود بعد نقشه دوم را کشیدند که قسمت‌های کوهستانی را؟؟؟ که همین استان فعلی باشد.
مجری: خیلی ممنون، خب مقدمه‌ی خیلی خوبی آقای آذرشب داشتند. خب آقای دکتر، استان کهگیلویه و بویراحمد در دهه 40 به نوعی بنا نهاده شد. حالا می‌خواهیم از شما بپرسیم دلایل انتخاب شهر یاسوج بعنوان پایتخت استان چه بوده است؟
دکتر کشواد سیاهپور: بسم الله الرحمن الرحیم، عرض سلام و ادب خدمت جنابعالی و همکارانتان که اینجا هستند و کسانی که این برنامه را می‌بینند و می‌شنوند. گفتید که باید خلاصه هم بگوییم، آقای آذرشب مسائلی را گفتند من توضیح بیشتری بدهم در این زمینه.
به هرحال منطقه ما یعنی چیزی که امروزه کهگیلویه و بویراحمد می‌گوییم، جزئی از تاریخ ایران است و حالا فارغ از اینکه بگوییم ایران از زمان آریایی‌ها شکل گرفتند، آریایی‌ها از چه موقع آمدند آیا اینجا بودند یا مثلاً از روسیه آمدند وارد اینها نمی‌شویم چون بحثش طولانی است؛ اما به هرحال آثاری که به دست آمده {است اگر} پیش از اسلام و بعد از اسلام بخواهیم تقسیم کنیم، از دوره ایلامی‌ها هم اسامی هست و هم آثاری متعدد، یعنی تقریباً هر قبرستانی که پیش از اسلام به دست آمده اینجا، یا کشف شده یا پیدا کردند مربوط به ایلامی‌هاست از لما بگیرید تا کنار بیمارستان امام سجاد (ع) در یاسوج و جاهایی دیگر برخی اسامی هم به نظر می‌رسد ایلامی است. یعنی خود من احتمال می‌دهم که پلی که نام قبلی‌اش ضرغام آباد {نام داشت}، الان به آن می‌گویند ضرغام آباد. البته اسمش هم در طی زمان چند بار تغییر و تحول پیدا کرد. پلی {که} به نظرم می‌رسد نام یکی از پادشاهان ایلامی باشد.
خب بعد از ایلامی‌ها، هخامنشیان را داریم که قطعاً در این مناطق حضور داشتند. اوایلشان بوده‌اند. باز اسامی هست. من در یک مقاله‌ای البته به این پرداخته‌ام. خواستگاه هخامنشیان در مجله رشد آموزش تاریخ چاپ شده که به این نکات پرداختم و نمی‌خواهم خیلی توصیف و تفصیل بدهم این مسأله را. به‌هرحال هخامنشیان حتماً در اینجا بوده‌اند به‌گونه‌ای که حتی مرحوم احمد اقتداری در کتاب خوزستان، کهگیلویه و ممسنی، خیلی صریح می‌گوید که هخامنشیان از کهگیلویه برخاستند. مقصودش کهگیلویه بویراحمد دیگر هست. حالا بخشی {یا} کل ممسنی را هم ما می‌توانیم جزء این قلمداد کنیم و خیلی مُصِر بود {=پافشاری می‌کرد} روی این. حتی تحلیل می‌کرد یا صحبت می‌کرد که انزان و انشان با هم متفاوت است و اینکه کوروش گفته من پادشاهانشانم، اجدادم پادشاه انزان هستیم {که} این را توضیح می‌داد که این قسمت کوهستانی که امروزه کهگیلویه و بویراحمد هست این انزان بوده که اجداد هخامنشیان بخصوص کوروش و اجدادش در اینجا بودند و حکومت تشکیل دادند و شکل‌گیری پادشاهی هخامنشی از اینجا بوده، روی این خیلی تأکید داشت. حتی در یک بزرگداشتی که در شیراز برایش گرفتند من این را ازش پرسیدم که شما هنوز بر آن عقیده‌ای که در سال 59 در این کتابت نوشتی هستی؟ گفت بله؛ کاملاً هستم و تأیید هم می‌کنم.
خب ما دوره هخامنشیان را قطعاً داریم که حالا نگویم آثار ولی حداقل اسامی و امارات قرائنی هست و در دوره طبیعتاً بعدش هم ما این موارد را هم داریم. در دوره اشکانیان هم بخصوص حکومتی که تحت عنوان بازرنگیان بودند یا بازرنگیان که حکومت مشهوری بود اما آثار، علائم و اطلاعات درموردشان بسیار اندک است جز اینکه اسمشان در برخی منابع از جمله مثلاً طبری است، قطعاً جزء حکومت‌های محلی فارس بوده که ما با توجه به منابع بعد از اسلام بخصوص منابع جغرافیایی قرن چهارم قطعاً می‌دانیم که ولایت بازرنگ ولایتی است که امروزه ما می‌گوییم بویراحمد علیا، حتی ممکن است برسد تا بویراحمد سفلی. شاید تا اردکان و بیضا هم برسد چون به‌هرحال انشان یا انزان را مثلاً سامر آمریکایی می‌گوید که تل ملیان بیضا جای اصلی‌اش بوده؛ یعنی شهرانشان آنجا بوده است. آثار ایلامی را ما تا مرودشت هم داریم چون ایلامیان حکومتانشان و شوش را در دست داشتند. خب انشانش را می‌گفتند قسمت کوهستانی.
حالا من این را خلاصه کنم. به هرحال بازرنگیان قطعاً حکومت محلی بوده‌اند که اسمشان هنوز هست. یکی از روستاهای نزدیک به شهر یاسوج هنوز بازرنگ یا بازرنگ تلفظ محلی وجود دارد.
من یکسری موارد دیگری را هم پیدا کردم مثلاً جغذار که اسم یکی از روستاهاست. آخرین پادشاه بازرنگی جوزهر یا جوزَهَر بوده که این را طبری در کتابش آورده که گفته به هرحال ساسانیان توانستند این را از بین ببرند و حکومتشان را تشکیل بدهند. حتی ساسانیان هم با اینها وصلت داشتند و قطعاً در دوره ساسانیان هم این منطقه، منطقه‌ای بوده که بسیار عمران و آبادی در آن هست.
پل‌هایی که ما در خیرآباد داریم، در پل بریم داریم، در پاتاوه داریم، قطعاً آثار ساسانی است و یک بخشی از آن هم؟؟؟ خارجی گفتند. بخصوص پل بریم را گفتند که آثاری از هخامنشیان هم در آن هست. به هرحال ما پیش از اسلام این مناطق را جزئی از تاریخ ایران باستان داریم و آثار، سکه‌هایی که از ساسانیان به وفور پیدا شده از جمله مثلاً در تپه‌ای که در دشت روم بوده حالا بعد از اسلام طبیعتاً ما تا 200 سال به‌نوعی کاملاً زیر نظر اعراب بودیم و حکومت‌های محلی نداریم. از 205 سلسله طاهریان شکل می‌گیرند؛ اما قبل از اینکه حتی طاهریان شکل بگیرند، اسمی که امروزه ما می‌گوییم کهگیلویه یعنی منسوب به گیلویه هست، یک شخصیت تاریخی مشهوری بوده در فارس، استخری و دیگر منابع به ما می‌گویند که این از همایجان بیضا، اردکان، همایجانی که جزئی از اردکان فارس است از اینجا بلند شده و توانسته این مناطق را کاملاً زیر سیطره خودش دربیاورد و بعد در قرن چهارم به‌خصوص این نقطه‌ای که می‌گوییم کهگیلویه و بویراحمد منسوب شده به گیلویه.
به هرحال این مواردی که آقای آذرشب گفتند بخشی از آن درست است این رم جیلویه، یعنی منطقه‌ای که مربوط به جیلویه یا گیلویه بوده، جیلویه به عربی می‌نوشتند به هرحال گیلویه‌ای که به فارسی می‌گوییم. که از استخری دقیقاً مرز آن را برای ما مشخص کرده، یعنی از بیضا دقیقاً شروع می‌شده تا کل کهگیلویه و بویراحمد. امروزه به آن بخش‌هایی که آقای آذرشب گفتند تا لردگان قطعاً جزئش بوده، ارجان که بهبهان امروزی باشد جزئش بوده، دیلم و گناوه و اینها هم قطعاً محدوده رم جیلویه یا منطقه گیلویه هست.
مجری: خب خیلی ممنون، آقای آذرشب بحث را کمی مشخص‌تر درمورد بحث تاریخ معاصر استان دنبال خواهیم کرد. ما سعی می‌کنیم از سال 1301 و 1302 تا قبل از انقلاب اسلامی یعنی در این بازه زمانی گزاره‌هایمان را در این برنامه قید خواهیم کرد. یک سؤال کلی می‌خواهم در ابتدا بپرسم. اینکه احساس می‌شود که بویراحمد یعنی آن بویراحمدی که در منابع تاریخی آمده یعنی استان و مردم استان ما، نسبت به اقوام همسایه‌شان مثل قشقایی‌ها یا بختیاری‌ها در مناسبات ملی آنچنان که باید دخیل نبودند که منابع تاریخی این را هم نشان می‌دهد. خواستیم درمورد این موضوع به معنای کلی آن صحبتی داشته باشید.
حسین آذرشب: بله، البته قبل از اینکه به این پاسخ بدهم من فکر می‌کنم وجه تسمیه فیلی که اکنون ضرغام آباد است فعلی بوده، فعلی یکی از اقوام لر است که اکنون هم در لرستان هستند هم در عراق. حتی من در تابلویی دیدم الفعلی، آل عربی را هم رویش گذاشته بودند.
عیبی ندارد که کمی هم من صحبت کنم، چون آن فیلی نیست فیلی، چون خودشان می‌گویند فیلی. حالا این تغییرات به‌وجود می‌آید و ف و پ هم لبی‌اند.
عرض شود ما نمی‌توانیم تاریخ کهگیلویه و بویراحمد را سیاه بدانیم و نه سفید، بلکه خاکستری باید بدانیم. یعنی هم نقاط روشن و سرافرازانه‌ای دارد هم نقاط منفی‌ای دارد، که اگر بخواهید من فهرست وار عرض می‌کنم که چه بوده، ولی قبل از این عرض می‌کنم که فرمایش شما {مجری} درست است که آنگونه که بختیاری‌ها و قشقایی‌ها در تاریخ ملی نقش داشته‌اند در دوره معاصر، مردم کهگیلویه و بویراحمد نداشته‌اند، این را قبول دارم هرچند در گذر زمان حقشان ضایع شده {است}. مثلاً در جنگ نادرشاه با هند هم لرستانی‌ها، هم کهگیلویه بویراحمد، هم بختیاری‌ها شرکت داشتند ولی فرماندهی با بختیاری بوده {است}. فردی {که حالا من اسم آن را دارم و یادداشت کردم} او را بعنوان رهبر انتخاب کردند و کلاً نوشتند بختیاری. من اول نقاط مثبت استان را عرض می‌کنم بعد نقاط منفی را. مثل جنگ آجوادی، جنگ برگ مدین، جنگ؟؟؟، جنگ تامرادی، که اینها نقاط سیاه ما هستند اینها را هم عرض می‌کنم.
از نقاط مثبت، یکی جنگ با شیخ خزعل در سال 1303 یعنی زمانی که رضاشاه سردار سپه بوده، او در بوشهر با کشتی به دیلم می‌آید و سپاهش از فارس می‌آید به ممسنی و قشلاق بویراحمد. از بویراحمدی‌ها تقاضای کمک می‌کند. هم شکرالله خان ضرغام الدوله شرکت می‌کند و هم غلامحسین خان شرکت می‌کند و هم سرتیپ خان و البته القاب گرفتند بخاطر این خدمت.
این‌ها باعث شدند که شیخ خزعل که تجزیه طلب بود و می‌گفت خوزستان جداگانه خودش یک کشور است من هم پادشاهش هستم. این را شکست دادند و روزی ایران قطع می‌شد اگر اینطور نبود. این از نقاط مثبتشان است. می‌آیند اتفاقاً در روستای عامری با هم برخورد می‌کنند هم رضاشاه هم بویراحمدی‌ها که آنجا نقشه جنگی را می‌کشند و در سمیره نزدیک زیدان جنگ با شیخ خزعل صورت می‌گیرد و خیلی زود بویراحمدی‌ها آنها را شکست دادند.
میرزا ابراهیم موسوی {خدا رحمتش کند} جزء افرادی بود که در این جنگ بود و برای من گفت که نخست آنها به ما خیلی ضربه زدند سوار اسب‌های پاباریکی بودند که مثل باد می‌تاختند وقتی از آدم رد می‌شدند. برمی‌گشتند تیر می‌انداختند تا بعد ما یاد گرفتیم سنگر بکنیم پناهگاه بسازیم و آنها را شکست دادیم، این از نقاط مثبتشان است.
مجری: حالا نقاط تاریک را بیشتر سعی کنید بگویید.
حسین آذرشب: حالا من همین مثبت را فقط فهرست می‌خوانم. دیگر توضیح نمی‌دهم. مخالفت با کشف حجاب، که در اشعار ما داریم، ای خدا ذلت بده کچل رضاشاه//ریم سه بو از نو ایگون میناته وردا (توضیح ناشر: ریم سه بو اصطلاحی لریست که معنای فارسی تحت اللفظی و ضرب المثل آن رویم به دیوار است. اصطلاحی است که در هنگام اتفاق حادثه‌ای غیر متعارف یا غیر معقول به کار می‌رود. «از نو ایگون» یعنی دوباره می گویند. «میناته وردا» مِینا چارقد یا شالی است که زنان لر معمولاً به سر دارند. یعنی روسریت رو بردار. در نهایت یعنی اینکه خدا رضاشاه کچل را ذلیل کند که دوباره می‌گوید روسری خود را از سر بردار.)
مخالفت و جنگ چریکی علیه مظالم دولتی‌ها خصوصاً مظالمشان در شهر تل خسرو که وقت ندارم وگرنه اینها را توضیح می‌دادم.
مخالفت با تخته قاپو یعنی اسکان عشایر به‌صورت شهرنشینی که می‌بینیم در شهریور 20 که رضاشاه تبعید می‌شود مردم فوراً شهر تل خسرو را خراب کردند هر کس خانه خودش را خراب کرد و رفتند سراغ زندگی واقعی‌شان.
طرفداری خسروخان از مصدق و ملی شدن صنعت نفت. حتی بعد از اینکه مصدق شکست می‌خورد با 600 نفر حمله می‌کند که پادگان بهبهان را به تاراج ببرد و به تهران حمله کند اما قشقایی‌ها که با او هم‌پیمان شده بودند پیک فرستادند که ما نمی‌خواهیم این کار را بکنیم. او هم عقب نشینی می‌کند. سخنرانی‌های خسروخان در محافل کمونیستی که همین باعث مرگش شد، باعث شد شاه نقشه قتلش را بکشد و سلطانعلی سلطانی و موسوی نقشه قتلش را بکشند و به شاه بدهند.اگر وقت باشد جای صحبت زیاد است.
مجری: حالا برویم سراغ آقای سیاه‌پور چون ایشان خیلی وقت است ساکت‌اند،
من دنباله سؤالتان را می‌گویم. من نقاط مثبت را بعداً بقیه‌اش را می‌گویم. بعد نقاط سیاه را می‌گویم.
مجری: باشه. بفرمایید.
آن گفته‌ای که آقای آذرشب می‌گویند میرزا ابوالحسن حسینی منظورتان است قطعاً. اگر ایشان این روایت را کرده، قطعاً نادرست است. من بارها با ایشان مصاحبه کردم هم تصویری هم صوتی و چنین حرفی تا الان نزده است. من اصل این مطلب را در کتابم آوردم. ببینید 26 خرداد 1342 یک نامه‌ای بیش از 20 صفحه است، سرلشکر پاک‌روان نوشته به نخست‌وزیری و این مجموعه تحقیقات و کارهایی که ساواک انجام داده و چرا این وقایع را، این هم بعد از جنگ گجستان بود که چرا این وقایع در کهگیلویه بویراحمد بخصوص بویراحمدی‌ها رخ می‌دهد {که} به تفصیل این را دادند به نخست وزیری، نخست وزیری هم این را در هیئت وزرایی که داشتند تأیید کردند و به تصویب شاه هم رساندند. یکی‌اش هم شکل‌گیری یک فرمانداری کلی به نام کهگیلویه بویراحمد {بوده است} حتی اول اسم بویراحمد را نوشتند؛ یعنی نوشتند فرماندهی بویراحمد و کهگیلویه.
این را از اول سرلشکر پاک‌روان یعنی مجموعه تحقیقات ساواک داد به نخست‌وزیری و بعد از آن در تیر ماه آریانا هم یک نامه‌ای به شاه می‌نویسد که در کتاب تاریخچه عملیات نظامی جنوب آمده؛ یعنی اول ساواک و همه این پیشنهادات، جاده ساختند و کارخانه درست کردند و پزشک به آن منطقه اعزام کردند و مدارس را توسعه دادند و همه اینها را ساواک نوشته بود. سرلشکر پاک‌روان هم امضا کرده بود البته خودش هم سرلشکر پاک‌روان جزء آدم‌های باسواد ساواک بود بعنوان رؤسای ساواک، بسیار آدم باسوادی بود و منش او هم منش بسیار درستی بود؛ یعنی همیشه با ملاطفت برخورد می‌کرد. خب ساواک این کار را کرد. یعنی نامه ساواک است که بعد از جنگ یعنی البته نتیجه این اقدامات است؛ یعنی نتیجه این جنگ‌ها و درگیری‌هایی که بویراحمدی‌ها، بخشی از ممسنی، بخشی از کمر و سرخی و بخشی از قشقایی‌ها داشتند در اواخر سال 41 و مخصوصاً 42 که این تصمیم را گرفتند.
من هنوز می‌بینم که برخی‌ها که ادعای این دارند که ما خیلی خوب هم تحقیق می‌کنیم، مطالعه می‌کنیم. هنوز می‌نویسند آریانا اولین پیشنهاد را داد درمورد تأسیس و شکل‌گیری مثلاً فرمانداری کهگیلویه و بویراحمد. درصورتی که این را ساواک انجام داد. به هرحال اگر میرزا ابوالحسن این را گفته قطعاً نادرست است چون که بزرگان بویراحمد یعنی کدخدایانی که در توتنده بودند سوگند هم خوردند ولی بعد از واقعه توتنده اکثریتشان به شیراز رفتند. خب آقای میرزا ابوالحسن هم ظاهراً در شیراز به اینها ملحق شده چون مثلاً میرزا مجید هم بوده و خویشاوند بودند. این‌ها را اواخر اردیبهشت ساواک برد پیش شاه و من در کتاب باز آوردم که مثلاً وزیر کشور بعد از جلسه‌ای که با شاه داشتند، مسائلی که مطرح شده بود، بعد ساواک آن نامه را هم در خردادماه نوشت. قبلش هم گفته که ما دیگر تصمیم گرفتیم که یک فرمانداری کلی تشکیل بدهیم.
آن القابی که درمورد شکرالله خان و سرتیپ خان هم دادند این آقای دکتر تقوی {دکتر سید مصطفی تقوی فرزند مرحوم آمیر احمد تقوی} در کتابش آورده نقد هم کرده درست هم هست. جنگ با شیخ خزعل 1303 هست اما لقبی که مخصوصاً در مورد شکرالله خان سندش را آقای دکتر تقوی ارائه داده، سال 1302 هست که درست است و کار به مورد ندارم. منظور این است که قبل از جنگ شیخ خزعل بوده است. موردی هم که گفتید 600 نفر به بهبهان به فرماندهی خسروخان اصلاً چنین چیزی صحت ندارد. مرحوم آقای طاهری کتاب ارزشمندی به نام کوچ کوچ دارد. کل این مطالب را نوشته و فعال‌ترین فرد با خسروخان بوده است. در قضیه نهضت ملی شدن صنعت نفت به تفصیل آورده، یک کسی در مقاله‌ای که همین مورد 600 نفر را به نقل از {به‌نظرم} آقای مجیدی، مرحوم مجیدی آورده بود آن موقع مرحوم آقای طاهری زنده بود. من رفتم پیشش گفتم اصلاً چنین چیزی صحت دارد که بویراحمدی‌ها نیرو جمع کردند به بهبهان بریزند؟ گفت: «اصلاً چنین موردی صحت ندارد»؛ چون اینها رفتند با قشقایی‌ها در نخودان سمیرم یک جلسه‌ای داشتند تا برگشتند 20 و چند روز بعدش خسروخان را کشتند.{ فکر کنم در اول مهر ماه}، این بحث چم چیت مربوط به سال 1321 و 1322 هست. قضیه این 600 نفر را مرحوم باور در کتابش آورده است.
شهر تل خسرو خود من هم در اوایل تحقیقات از دهه 70 و در دهه 80 فکر می‌کردم مردم ریختند این شهر را خراب کردند. کتاب مرحوم آقای طاهری را که خواندم و بعد سؤالاتی از ایشان داشتم و پرسیدم. به این نتیجه رسیدم که اصلاً مردم در این {امر} دخالت نداشتند. اول چه کسانی، سیاره‌هایی که تا 5 روز، 10 روز، 20 روز قبل در خدمت حکومتند {و سیاره یعنی چریک‌های محلی}. چون از سال 1310 به بعد حکومت رضاشاه و نظامیانشان که اینجا بودند یک تصمیمی گرفتند که از خود مردم استفاده کنند در سرکوب مثلاً یاغیان یا حوادثی که رخ می‌دهد، مثلاً دزدی در محل رخ بدهد. نمی‌دانم، هر موردی، جمع‌آوری سیاه‌چادرها، تخت قاپو، از مردم محلی استفاده کردند. این‌ها را تحت عنوان سیاره ازشان استفاده می‌کردند بعد آمدند از کدخدایان مشهور بویراحمد استفاده کردند. ملاولی پناهی یکی از آنها است. کی نصیر بهادر هست، ملاقباد سی سختی بود که البته ایشان 1315 فوت کرد. فرد مشهوری از شیخ‌هایی که هست، انصاری فامیلشان است، ملاقلندر شیخ، این‌ها جزء کسانی بودند که بعنوان سرسیاره ازشان استفاده کردند. این سیاره‌ها به فرماندهی ملاولی پناهی وقتی دیگر واقعه 20 شهریور رخ داد یکی دو ماه گذشته بود ریختند به شهر تل خسرو ویرانش کردند. تمام وسایل دولتی‌اش را غارت کردند. آقای طاهری همه‌اش را آورده نوشته سرسیاره، اسم البته نبرده، بعد که پرسیدم گفت منظورم این است چون کی نصیر دیگر اینجا گفت نه؛ چون ما دو نفر را داریم کی نصیر و ملاولی که گفت کی نصیر اینجا نبود و مشخص است دیگر ملاولی بوده و مجموعه‌شان.
اتفاقاً کی علی‌خان و کی‌ولی‌خان که تا مدتی پیش یاغی‌اند علیه حکومت، می‌آیند، شنیدند که ریختند به شهر تل خسرو، آمدند دور شهر را محاصره کردند. آقای طاهری این را هم در کتابش آورده گفته یک کسی را فرستادند گفتند شهر را رها کنید، شهر مال ماست، تخریبش هم نکنید. پس تخریب شهر تل خسرو، کار سیاره‌ها بود. البته به طبع این‌ها احساسی شدند ریختند به شهر، هرکسی آمد یک چیزی برداشت و برد اما ابتدایش از جانب سیاره‌هایی که تا چند روز قبل در خدمت حکومتند.
مجری: آقای آذرشب مشخصاً گفتید پرونده تاریک مردم استان یا به نوعی تاریخ استان را مطرح کردید و اسمی از جنگ‌هایی مانند گجستان، جنگ تنگ تامرادی، جنگ آجوادی، جنگ دارگ مدین آوردید. استدلال شما چیست که این جنگ‌ها نقطه‌ی تاریک استان هستند؟
آقای آذرشب: ببینید، مهم‌ترین کاری که محمدرضاشاه پهلوی انجام داد اصلاحات ارضی بود؛ یعنی قبلاً که ملوک الطوایفی و خان خانی بود، مردم زمین‌های زیادی را که مال یک خان را می‌کاشتند به او می‌دادند یک دستمزدکی هم می‌گرفتند یا بهره کمی داشتند. شاه علی‌رغم مخالفت‌هایی که باهاش می‌شود در کتاب خاطرات اطرافیانش، فرح، خاطرات فریده دیبا و غیره، گفته اگر آسمان بیاید زمین و زمین برود آسمان من باید این کارها را بکنم. خب زمین‌ها را از خان‌ها گرفت و بین رعایا تقسیم کرد. آمدند مخالفت کردند زمین‌داران، البته دولت با زمین‌داران صحبت کرد گفت ما پول این زمین‌ها را به شما می‌دهیم می‌توانید بروید در شهرها سرمایه‌گذاری کنید؛ یعنی خیلی هم شاه خشونت را دوست نداشت.
عبدالله خان ضرغامپور را که البته اینجا جزء نقطه تاریک نوازع است دعوت کردند، جداگانه دعوت کردند. دوباره پیش شاه، ولی برای ما معلوم نشد که ملاقات با شاه صورت گرفت یا نگرفت؛ ولی 30 روز در کافه تهران‌پارس، او و زمین‌داران بزرگ که خیلی‌هایشان درون ارتش بودند با عبدالله‌خان صحبت کردند گفتند تو جنگ را شروع کن ما هم از هر جهت کمکتان می‌کنیم.
مجری: کدام جنگ را منظورتان است؟
حسین آذرشب: جنگ گجستان. کمکتان می‌کنیم. حتی آقای الله‌بخش آذرپیوند در کتاب جنگ گجستان و حوادث سال 1342 آورده که امام خمینی گفته که من به عبدالله خان فتوا دادم که علیه اصلاحات ارضی قیام کند و بزرگان به ما گفتند در برخی از کتاب‌ها هم هست که از حوزه علمیه اعلامیه‌هایی می‌آوردند. ملاغلامحسین سیاه‌پور که فرماندهی جنگی را به عهده داشت گفت من تا حالا قصد آدمکشی نداشتم اما حالا که علمای قم فتوا دادند هر اندازه بتوانم آدم می‌کشم.
مجری: یک سؤالی که این وسط پیش می‌آید این است که مثلاً جنگ تنگ تامرادی اگر یکی از ریشه‌هایش را ببینیم به جنگ ممسنی برمی‌گردد؛ یعنی آن شورشی که بویراحمدی‌ها و ممسنی‌ها علیه معین التجاره بوشهری ممسنی بودند؛ یعنی آن حکومت مرکزی هم یه نوعی تجاوزهایی داشته که خراج‌های ناصوابی داشته و اینها باید درنظر بگیریم.
حسین آذرشب: عرض می‌کنم همه اینها را من یادداشت دارم، همه فرمایشات شما بجاست، عرض کنم روی هم رفته آمدند 200 هزار تومان پول هم بهش دادند. گفت پول لازم دارم. با ماشین و افراد مسلحی همراهش کردند آمده تا بویراحمد نزدیک سمیرم. نیروهای دولتی بهشان می‌رسند. پول هم در صندوق ماشین بود. خودشان برداشتند و فرار کردند جانشان را نجات دادند یکی هم تیر خورد به دستش با کراوات آن را بستند آمدند و رفتند در دروهان نقشه کشیدند که وقتی عشایر بیایند بالا و ماه محرم هم می‌شد، جنگ را شروع کنیم. ولی دولت زودتر اقدام کرد که برخی می‌گویند که فرماندهی نظامی که در سمیرم جزء مالکین بزرگ بود عجله داشت. او دستور داد که هواپیماها بیایند و دروهان را بمباران کنند. خوب بالاخره دولت تصمیمش را گرفته بود که زمین‌ها را بین رعایا تقسیم کند از خان‌ها بگیرد جنگیدن با شاه بر سر این مسئله باطل بود چون شاه کار خوبی داشت انجام می‌داد جزء نقاط مثبت ...
مجری: آقای دکتر استدلال افرادی که باور به یکپارچه‌سازی دارند، باور به وجود یک دولت مقتدر متمرکز دارند، این است که جنگ‌هایی مانند جنگ گجستان یا جنگ تنگ تامرادی، برخلاف منافع ملی بوده و استدلالشان این است که برخلاف مثلاً اصلاحات اراضی بوده درجهت منافع خوانین بوده است. خواستیم استدلال شما را اگر موافقید یا مخالفید در این راستا بشنویم.
دکتر کشواد سیاهپور: آقای آذرشب اهل مطالعه است، اما الان مطالبش را، یک بخشی از مطالب 1320 را با هزار و سیصد و مثلاً 41 قاطی کرد. مثلاً عبدالله خان آمدنش با ناصر خان با آنکه جلویشان را حکومت بگیرد، بعد اینها فرار کنند، درگیر شوند، یکی زخمی شود، آن مربوط، یک بخشیش مربوط به 1321 هست.
بله درسته دو بار صورت گرفته است.
چون ما اینها را باید با از هم تفکیک کنیم.
بله درسته ولی این بار دوم همینطور بود که عرض کردم.
و یک بخش دیگر از مسائل این است که باز ما باید اسناد و خاطرات را دقت کنیم. مثلاً گفته مرحوم بازرگان درمورد اشخاص برای ما باید بعنوان یک سند معتبر تلقی شود تا گفته مثلاً یک روزنامه‌نگاری در زمان حکومت پهلوی یا در زمان حکومت جمهوری اسلامی. من اصلاً روزنامه‌ها را وقتی بهشان می‌رسم بعنوان یک منبع، خیلی منبع معتبری نیست. یک چیزهایی اش را می‌گیریم اما منبع معتبر نیست چون روزانه هست و یک اطلاعاتی بهشان دادند، حکومت هم معمولاً این اطلاعات را می‌دهد و این اطلاعات هم اکثراً به نفع حکومت است. در هر حکومتی فرق ندارد چه جمهوری اسلامی، چه حکومت پهلوی. اینکه اصلاً 200 هزار تومان پول {گرفتند} بعد می‌گویید 30 روز بعد در کافه تهران پارس بودند. گفته‌های ناصرخان طاهری را من به تفصیل همه‌اش را در کتاب آورده‌ام. گفته ما یک جلسه در آن کافه رفتیم، ولی‌خان کیانی بود، حسین قلی خان، رستم بود، من بودم و عبدالله خان و بیشتر هم حسینقلی خان مسائلی را مطرح کرده بخصوص گفته نامه‌هایی را از خانواده‌اش آورده که حتی گفتند در حق ما خیلی اجحاف کردند اذیتمان کردند از جانب زن و مادر و حالا من در آن کتاب آوردم و نه 200 هزار تومانی بوده که حداکثر گفته 27 هزار تومان آن هم حیات داوودی گفته به ما داد و آوردیم و عبدالله خان نه با شاه ملاقاتی داشته نه این اجازه را دادند بروند با شاه ملاقات کنند اما حدود یک ماهی که در تهران بودند حقیقتاً بی‌توجهی شد، من تحت عنوان بی‌توجهی مقامات این را آوردم و در نتیجه اینجور شد که عبدالله خان از تهران آمد با ناصرخان. البته من این را باز گفتم حتی موجب ناراحتی اقوام و خویشانم هم شد که آقا چرا شما گفتی ناصرخان در این قضایا {نقش داشته}، اصلاً ناصرخان می‌گوید که سرتیپ اورمزد من را از شیراز مأمور کرد که بروم عبدالله خان را صحبت کنم که بیاید شیراز. مرحوم آقای طاهری من چندین بار باهاش مصاحبه گرفتم و اسنادی که سرهنگ علیزاده آن موقع نوشته که با آقای علیزاده، که بعداً شد فرماندار کل، آمدند با عبدالله خان در دورهان نشست‌هایی داشتند که اگر می‌شود عبدالله خان برود یا به اهواز، یا تهران، یا شیراز، که نهایتاً عبدالله خان هم پذیرفته، گفته من اصلاحات اراضی را پذیرفتم یک فرزندم را فرستادم به سمت اهواز، یکیش را فرستادم به سمت شیراز که زمین‌هایی که جزء حوزه بویراحمد علیا و فارس می‌شود آن اظهارنامه‌ها را پر کردند تحویل دادند آنهایی که مربوط به خوزستان یعنی عملاً عبدالله خان اصلاحات ارضی را پذیرفته، {بدون} هیچ مخالفتی، ببینید من در کتابم هم آوردم. گفتم قطعاً ته دل اینها ناراحتند از این وضعیت اما عبدالله خان تقریباً یک سال پیش از زندان آزاد شده و حدود سه سال و خورده‌ای در زندان بود حتی از اعدام نجات پیدا کرد. بنابراین اصلاً دوست نداشت که علیه حکومت دست به قیام و اقداماتی بزند که تبعاتی برایش داشته باشد اما فرزندش خداکرم خان دائماً دنبالش بودند و در کریک هم یک برخوردی با مردم کرد. کریک را تحت عنوان غارت کریک هم آوردند در منابع داشتند.
بنابراین عبدالله خان، ناصرخان از جانب سرتیپ اورمزد و ساواک آمد که با عبدالله خان صحبت کند وقتی رسیده به اینجا دیده که بهش گفتند که عبدالله خان رفته به سمت تهران و این با یکی دو نفر می‌رود و در میمند به عبدالله خان می‌رسد و بعد می‌روند شهرضا و اصفهان و تا تهران. حدود یک ماه در تهران بودند هم ناصرخان هم میرزا مجید مسلمی، هر دو تا گزارش تقریباً نگویم لحظه به لحظه اما برخی از گزارشات مربوط به عبدالله خان را به ساواک شیراز می‌دادند اسنادش را هم من در کتاب چاپ کردم. اما یکی دو جلسه با آن خوانین مثل حسینقلی خان و حیات داوودی و ولی خان کیانی داشتند البته خود ناصرخان گفته که عبدالله خان یک بار به من گفت من چند تا از دوستانم که در زندان بوده، که این دوستانشان هم بیشتر توده‌ای بودند چون عمویی در کتابش به این پرداخته، عمویی می‌گوید که در زندان که بودیم، خداکرم خان خودش را به ما تمایل و علاقه‌ای نشان می‌داد اما عبدالله خان خیلی تمایلی به این دیدگاه ما نشان نمی‌داد خودش همیشه فکر می‌کرد بین رعایایش. تعبیرات اینجوری به کار برده عمویی. خب تحت تأثیر یک دوستانی در زندان قرار گرفته بودند مخصوصاً تیمور بختیار که مدتی رئیس ساواک بود و این هم از کشور فرار کرده بود و ضدیتی با شاه نشان می‌داد و بختیار هم واقعاً نجات داده بود عبدالله خان را، دوستانی داشت بعنوان رابط این‌ها ظاهراً در تهران با هم نشست‌ها و صحبت‌هایی داشتند، به هرحال تحت تأثیر این مسائل. البته اینها در بهمن ماه از تهران خارج می‌شوند که دوم تا چهارم بهمن ماه هم در قم و هم در تهران تظاهرات علیه انقلاب سفید و اصلاحات ارضی صورت گرفت.
مجری: آقای آذرشب مشخصاً به سؤال قبل‌تر من برمی‌گردم که ما از نظر فرهنگی و حتی از نظر جغرافیایی، با قشقایی‌ها، بختیاری‌ها به نوعی همسایه‌ایم، خب، ولی سهم ما در بحث تاریخ ملی کمرنگ است. خواستیم در این رابطه خصوصاً در دوران معاصر صحبت کنید.
حسین آذرشب: باشه من صحبت می‌کنم اما یک سؤال دارم از دکترسیاه پور عزیز، چرا دولت جت‌های جنگنده را فرستاد دورهان و مقر عبدالله خان ضرغامپور را بمباران کرد. اگر عبدالله خان اصلاحات ارضی را قبول کرده بود چکارش داشت دولت؟
دکتر کشواد سیاهپور: خب این عبدالله خان با دوستانی جلساتی داشتند، از تهران خارج شده که به عبدالله خان و ناصرخان گفته بودند که شما از تهران نباید خارج بشوید اینها وقتی خارج شدند عملاً تمردشان را از حکومت مرکزی اعلام کردند، اصلاً آزاد بودند، این‌ها که زندان نبودند، در خانه قوم و خویش‌هایشان می‌رفتند. اصلاً آزاد بودند. وقتی اینها آمدند در دورهان، خوب فعالیت‌هایی کردند. تمامی بزرگان بویراحمد بخصوص کدخدایان را جمع کردند در دورهان جلسه تشکیل دادند.