زخم‌های مال کَنُون؛ عشایر تنها و باج گیران سر گردنه‌های کوچ

کبنا ؛عشایر کوچ رو تولید کنندگان سنتی با وجود کمبودها و مشکلات با بیشترین بهره وری اقتصاد مقاومتی را به صورت واقعی و بدون چشمداشتی عینیت بخشیده‌اند.
به گزارش کبنا، با فرا رسیدن فصول بهار و پاییز، کوچ عشایر این استان آغاز می‌شود و از قشلاق (در اصطلاح محلی مال وَ زیر) به ییلاق (مال وَ بالا) و از ییلاق به قشلاق می‌روند و این حرکت جمعی هرساله ادامه دارد.
علوفه برای مهمترین سرمایه عشایر یعنی دام‌ها، اصلی‌ترین بهانه برای کوچ است و کوچ معیشت زندگی کوچ‌نشینی را تشکیل می‌دهد.
کهگیلویه و بویراحمد بخشی از زاگرس مرکزی است که به دلیل داشتن دو نوع آب‌وهوای متفاوت (سردسیری و گرمسیری) در کنار هم، یکی از زیستگاه‌های عشایر در طول تاریخ بوده است.
 عشایر بویراحمدی (لرزبان) و قشقایی (ترک زبان) بهار و تابستان‌های گرم را در دامنه‌های سرسبز دنا، تأمر، مداب و نور و پاییز و زمستان‌های سرد را در دشت‌ها و مراتع گرمسیری کهگیلویه و گچساران و در کنار رودخانه‌های پر آبی همچون زهره، مارون و خیرآباد می‌گذرانند.
با فرا رسیدن بهار، دشت‌ها و مراتع سرسبز می‌شوند و در حقیقت داستان کوچ آغاز می‌شود و عشایر سخت کوش تلاش خود را برای کوچ به مناطق ییلاقی شروع می‌کنند. البته که تا با آن‌ها همراه نشوی از زیبایی‌های این حرکت و سفر چند صد کیلومتری و سختی‌هایش فقط همان‌هایی را که شنیده‌ای می‌توانی در ذهن خود مجسم کنید.
همراهی با کوچ‌روها
با هماهنگی قبلی با چند خانوار عشایر برای تهیه گزارشی از روند کوچ به همراه گروه خبری در منطقه عشایری دِریلای گچساران حاضر شدیم.
عشایر ساکن این منطقه به گرمی ما را پذیرا شدند و شب را در جمع آن‌ها با درد دلهایشان همراه شدیم.
 صبح یکی از روزهای اردیبهشت ۱۳۹۹، خورشید از مشرق برنیامده که صدای هِی هِی چوپانان دردشت پیچید، خواب صبحگاهی درچشم‌های نیمه باز کودکان بازی می‌کرد، زنان درتکاپوی مهیا کردن اسباب سفر بودند، ما نیز آماده همراهی بودیم، ایل کوچش را به سمت ییلاق آغاز کرد.
مردان گله را به جلو می‌رانند و زنان پا به پای آن‌ها جهاز همیشه در گردش خود را با چهارپایانِ باربَر (اسب، الاغ و قاطر)، حمل می‌کنند، کودکان که هنوز خستگی خواب دیشب را درچشمانشان می‌توان دید، بر روی چهارپایان سوارند و آرام آرام مردمک چشمانشان به روی مسیر پیش رو باز و بازتر می‌شود.
صدای کوچ از همه طرف به گوش می‌رسد، از صدای زنگوله‌های بر گردن بزغاله‌ها و بره‌ها گرفته تا پارس سگ‌های گله که می‌خواهند عرض اندامی کرده باشند.
تقویم کوچ
در گذشته نه چندان دور، کوچ عشایر بر اساس برنامه‌ای زمانبندی شده در ساختار قدرت ایلی تنظیم می‌شد و بدین شکل، بهترین زمان مناسب حرکت خانوارها و دام‌های عشایر از مناطق قشلاقی به مناطق ییلاقی و بر عکس، با توجه به تجربه و دانش بومی که طی قرن‌ها به دست آمده بود، تدوین می‌شد.
به همین علت، تنظیم زمان مناسب حرکت و شروع کوچ عشایر معمولاً توسط بزرگان ایل، مانند: خان، کلانتر و کدخداها انجام می‌شد و خانوارهای عشایر ایل تنها مجاز بودند در این زمان اقدام به جابه جایی و کوچ کنند؛ اما در سال‌های اخیر، کوچ عشایر بین قشلاق و ییلاق دچارآشفتگی شده است.
از آنجا که زمان انجام کوچ و به تبع آن، زمان ورود عشایر به همراه دام‌ها به مراتع ییلاقی و قشلاقی در مدیریت صحیح مراتع از اهمیت زیادی برخوردار است، این بی نظمی می‌تواند پیامدهای مختلفی هم بر زندگی عشایر و هم بر پایداری و سلامت مراتع داشته باشد.
 به همین علت، تلاش زیادی توسط ادارات دولتی مرتبط انجام می‌شود تا کوچ عشایر به نحوی سامان یابد که با معیارهای حفاظت از مراتع سازگار باشد.
کوچ زودهنگام و مشکلات آن
اما امسال عشایر به خاطر کمبود علوفه و گرمای زودرس، زودتر از موعد مقرر تصمیم به ترک مناطق گرمسیری گرفتند.
مشهدی برات از عشایر دریلای گچساران که ۷۳ سال سن دارد و هنوز هم با وجود سن بالا پر تلاش و شاداب است، می‌گوید: در گذشته هنگام کوچ دردسرهای بیشتری بود، حدود یکماه از مناطق قشلاقی برای رسیدن به ییلاق پیاده روی می‌کردیم و امروز برخی عشایر با خودرو در چند ساعت به مقصد می‌رسند.
او گفت: امسال مراتع گرمسیر زودتر خشک شد و علوفه برای گوسفندها هم کمیاب است مجبوریم زودتر کوچ کنیم.
بر اساس تقویم، کوچ عشایر باید از ۲۵ اردیبهشت از مناطق قشلاقی به مناطق ییلاقی آغاز شود تا در این مدت گیاهان مرتعی زمان کافی برای رشد داشته باشند و مقاومت لازم را برای چرا به دست آورند.
مدیرکل دامپزشکی کهگیلویه و بویراحمد در این زمینه می‌گوید: در زمان کوچ زودهنگام عشایر در مناطق ییلاقی، علوفه رشد کافی نکرده و به دلیل تأمین نشدن مواد مغذی در گیاهان، ارزش غذایی آن پایین است.
عبد الله بهمنش افزود: دام‌هایی که از این علوفه‌ها تغذیه می‌کنند دچار نوعی سوء تغذیه و در نتیجه بیماری‌های گوارشی می‌شوند.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری کهگیلویه و بویراحمد نیز گفت: کوچ زودرس عشایر استان در سال‌های گذشته موجب فقر شدید مراتع ییلاقی شده است و بسیاری از مراتع استان به همین دلیل قابل استفاده نیست.
حکمتی افزود: کاهش بارندگی در مناطق قشلاقی و کمبود آب و علوفه، عشایر این استان را با وجود اعلام تقویم کوچ، وادار به کوچ زودرس کرده است.
وی با بیان اینکه حتی یک روز کوچ زودرس عشایر موجب کاهش علوفه و فقر مراتع می‌شود افزود: هم اکنون علوفه در مناطق ییلاقی در مرحله رویش است و کوچ زودهنگام به این مناطق باعث آسیب شدید به مراتع خواهد شد.
حکمتی عنوان کرد: یکی دیگر از پیامدهای کوچ زودهنگام این است که به علت کوبیده شدن زمین با حرکت دام‌ها، آب باران در زمین به درستی فرو نمی‌رود و کاهش سطح آب‌های زیر زمینی را در پی خواهد داشت.
آزادی مدیرکل امور عشایر کهگیلویه و بویراحمد نیز گفت: کمبود علوفه و فراوانی حشرات موذی از جمله مشکلاتی است که عشایر با گرم شدن هوا در مناطق قشلاقی با آن دست به گریبان است.
راه‌های جلوگیری از کوچ زودرس
صیانت از ایل راه‌های عشایری، گماشتن قرقبان برای مراتع ییلاقی، افزایش تأمین امنیت کوچ، ایجاد اتراق گاه‌های موقت در مسیر کوچ به منظور تأمین خدمات حمایتی برای دام‌ها، انجام اقدامات لازم برای کنترل گیاه "بهمن" (گیاه نامناسب و خطرناک برای دام‌ها) در مراتع قشلاقی، تأمین آب مورد نیاز عشایر با روش‌های مناسب و تأمین بخشی از علوفه مورد نیاز دام در سال‌های خشکسالی از پیشنهادهای کارشناسان برای کنترل کوچ زودرس عشایر است.
زخم‌های مال کَنون (کوچ)
بی بی تاج ماه از عشایر دریلا که پا به سن گذاشته و سوار بر الاغ با کوچ روهای ایل همراه است می‌گوید: در مسیر کوچ به ییلاق در تنگه پیرزال کهگیلویه در ۱۵ کیلومتری شهر دهدشت ماه اردیبهشت بود که مراسم عروسی‌ام برگزار شد.
او ادامه داد: صاحب ۶ فرزند هستم، ۲ دختر و ۴ پسرم را در مسیرکوچ به دنیا آوردم و یکی از آن‌ها را در حالیکه در ارتفاعات برای تهیه هیزم رفته بودم در تنهایی به دنیا آوردم.
کَل خاتون هم که زن میانسالی بود گفت: زنان جوان ایل همیشه گهواره فرزندان خود را در کوچ به پشت می‌کشند و هم پای مردان در کسب روزی حلال ایل راه‌های چند صد کیلومتری را می‌پیمایند.
 او گفت: تحمل این شرایط برای هرکس غیر از عشایر سخت و طاقت فرسا است.
میرخانعلی که دیگر پیرمرد فرتوتی شده و این روزها با خودرو مسیر کوچ را طی می‌کند هم از رنج کوچ، از بیماری‌های فصلی اهل ایل، حمله خرس، پلنگ، کفتار و گرگ به گله‌ها و افراد، نیش عقرب، مار و رتیل و دیگر خزندگان برایمان گفت و نیز از مرگ عزیزانشان در این مسیر که برایشان از هر غمی دردناک‌تر بود.
تاب آوری برای روزی حلال
مشهدی احسان از عشایر ایل قشقایی هم از درآمد عشار برایمان گفت: تمام سختی‌ها را در سرما و گرما برای کسب نان حلال و به سرانجام رساندن فرزندانمان تحمل می‌کنیم.
او می‌گوید: تحمل سختی و کار طاقت فرسا برای عشایر عین زندگی است، زن و مرد عشایر بدون تلاش زنده نمی‌ماند.
گاهی مسیر پیش روی کوچندگان جدال مرگ و زندگی می‌شود، از راه‌های خطرناک پیش رو گرفته تا حمله حیوانات وحشی، همه و همه این را می‌طلبد که باید با دقت و احتیاط به پیش رفت.
تخریب ایل راه‌ها ره آورد توسعه
عشایر به همراه گوسفندانشان از میان کوه‌ها، تنگه‌ها، دره‌ها و دشت‌ها می‌گذرند تا قشلاق و ییلاق را به هم متصل کنند و مسیر حرکتشان در طول قرن‌ها به ایل راه معروف شده است.
اما این روزها ساخت جاده‌ها، اجرای طرح‌های عمرانی، تغییر کاربری اراضی از مرتع به باغ و زراعت، دست اندازی به منابع طبیعی، منجر به تخریب ایل راه‌ها و آغاز فصلی تلخ برای عشایر شده است، شاید تخریب این ایل راه‌ها در آینده به قیمت خاطره شدن کوچ عشایر هم تمام شود.
به همین دلیل امروزه بیشتر عشایر برای کوچ، جاده‌های ارتباطی و ترانزیتی را انتخاب می‌کنند که از آن به عبوری پر خطر و مصیبت بار برای عشایر یاد می‌شود.
با مسدود شدن ایل راه‌ها، برخی عشایر نیز مجبورند به‌صورت ماشینی کوچ کنند و به همین دلیل زودتر به قشلاق و یا ییلاق می‌رسند و آنجا هم هنوز علوفه‌ها تازه سر از خاک بیرون نیاورده و مراتع آماده حضور نیست و از این رو جدال عشایر و مأموران منابع طبیعی بخش دیگری از این قصه تلخ است.
زیرگرفتن دام‌ها و گاهی خود عشایر توسط خودروها و کامیون‌های سنگین در جاده‌ها و سوء استفاده سارقان از عشایر در مسیرها، بخش دیگری از مصیبت‌های عشایر در کوچ است.
براتعلی از عشایر کوچ رو ایل قشقایی می‌گوید: هر سال ایل راه‌ها به بهانه‌های مختلف واگذار می‌شوند و این موجب می‌شود تا مسافتی چند صد کیلومتری را با کامیون جابجا شویم که علاوه بر خطرات جانی هزینه‌ی چند میلیون تومانی را به همراه دارد.
مدیرکل امور عشایر کهگیلویه و بویراحمد هم با بیان اینکه طی دو دهه اخیر ۳۵ هکتار از ایل راه‌ها و میان‌بندهای عشایر ایل بویراحمد و قشقایی تصرف‌شده است گفت: این مناطق در مسیر گچساران به یاسوج، یاسوج به سمیرم و همچنین شهرستان کهگیلویه به بویراحمد سفلی تصرف شده است.

 بهمن آزادی اضافه می‌کند: بیشترین تصرفات ایل راه‌ها و میان‌بندهای عشایر در شهرستان‌های گچساران و بویراحمد انجام شده و اغلب این مناطق تبدیل به باغ شده‌اند.
وی با بیان اینکه یک هزار و ۵۱۸ کیلومتر ایل راه عشایری در استان وجود دارد ادامه می‌دهد: هم‌اکنون ایل راه‌های عشایری استان نقشه‌برداری شده و پرونده‌ای برای ایل راه‌های تصرف‌شده نیز تشکیل و به مراجع قضایی ارسال‌شده است.
تصرف ایل راه‌ها تنها درد عشایر کهگیلویه و بویراحمد نیست که سالانه به دلایل مختلف از جمعیت آن‌ها نیز کم می‌شود، بلکه درد مشترک ۲۱۲ هزار و ۶۰۰ خانوار با جمعیت یک‌میلیون و ۲۰۰ هزار نفر عشایر کشور است.
گردنه‌های کوچ
هوا در حال تاریک شدن بود سوالی در مسیر و نرسیده به یکی از ایست‌های بازرسی در ارتفاعات یاسوج ذهنمان را مشغول کرده بود.

از احمد چوپان بزرگتر ایل پرسیدم: زمان کوچ ۲۵ اردیبهشت اعلام شده، اما شما زودتر حرکت کردید، آیا کسی مانع شما نمی‌شود؟
او گفت: خیالت راحت مشکلی نیست که راه حلی نداشته باشد.
احمد به محض رسیدن به ایست بازرسی مبلغ ۲۰۰ هزار تومان به عنوان قرض از من گرفت.
یکی از قرقبانان با او آشنایی قبلی داشت به سمتش رفت و در پشت چادر ایست بازرسی پنهان شدند.
پس از بازگشت احمد، راه برای عبور گله‌ها باز شد.
احمد می‌گفت: ۵۰۰ هزار تومان برای عبور گله به قرقبان رشوه دادم.
این موضوع ذهنم را به شدت درگیر کرد، از همین جا تصمیم گرفتم عشایر و سختی‌هایشان را به خودشان بسپارم و راهمان را به همراه گروه خبری به سوی باز شدن زوایای این موضوع ادامه دهیم.
 تصمیم گرفتیم به همراه گروه شب را میان عشایر و در چند صد متری ایست بازرسی سر کنیم.
ساعت ۲۴ و اوایل بامداد شاهد حضور انبوهی از خودروهای سنگین حمل گوسفند بودیم.
آن‌ها هم مثل احمد با حضور چند دقیقه‌ای در چادر ایست بازرسی مجوز عبور را گرفتند.
احمد می‌گفت: چند سالی است که باج دادن به قرقبانان روال شده و آن‌ها هم طبق عادت در این ایام پول و گوسفندهای خوبی را صاحب می‌شوند.
از او پرسیدم از اینکارت راضی هستی؟
آهی کشید و گفت: تمام سختی‌ها و رنج مسیر چند صد کیلومتری را برای بزرگ کردن چند رأس بزغاله و بره طی می‌کنیم و اینجا به راحتی بخشی از آن را از ما می‌گیرند!! کجایش راضی کننده است؟! مجبوریم!
بلافاصله در همان شب معاون پیشگیری از وقوع جرم دادگستری استان کهگیلویه و بویراحمد را در جریان آنچه اتفاق افتاده بود قرار دادم. ‌حسنی هم فوری برای ادامه و پیگیری موضوع در محل حاضر شد و به اتفاق تا ایست بازرسی رفتیم.

باج گیران سر گردنه‌های کوچ
قرقبانانی که نیروهای پیمانکار بودند با شناختن معاون دادگستری از لو رفتن تخلفاتشان بو بردند. آن‌ها به شدت ترسیده بودند.
یکی از آن‌ها به ‌حسنی گفت: ما کمترین تقصیر و دخالت را داریم کسان دیگری از ما می‌خواهند که با گرفتن مبلغی پول و یا یک گوسفند از هر گله مجوز عبور بدهیم.
حسنی با مدیران منابع طبیعی استان کهگیلویه و بویراحمد تماس گرفت و آن‌ها را مورد بازخواست قرار داد و از آن‌ها خواست موضوع را هرچه سریعتر پیگیری کنند.
همین موضوع موجب شد مسئولان منابع طبیعی شبانه جلسه‌ای محرمانه تشکیل داده و تمامی عوامل را عزل کرده و نیروهای جدیدی در ایستگاه‌ها به کار بگمارند.
قرقبان، مدیر، مسئولان شهرستانی و حتی کارکنان ادارات غیر مسئول هم در جمع متخلفان حضور داشتند.
حسنی گفت: برای متخلفان پرونده قضایی تشکیل شده و با آن‌ها به شدت برخورد خواهد شد.
دکان بازار کوچ
دکانی که این متخلفان برای خود راه انداخته بودند سال‌ها بود که با بی توجهی مسئولان برای صاحبانش درآمد خوبی کسب می‌کرد.
دست‌های پینه بسته پیر مرد عشایری، زنان بی نوایی که گهواره‌های نوزادان خود را صدها کیلومتر به دوش می‌کشند و آرزوهای جوانان عشایری که سال‌ها صادقانه و بی ریا در دشت‌ها و کوه‌ها در پی‌اش می‌دوند را که به یاد می‌آورم نا خودآگاه اشکم جاری می‌شود.
احمد چوپان گله می‌گفت: آیا با این همه زحمت سزاوار آنیم که اینگونه حاصل دسترنج یک فصلمان را تقدیم سودجویانی کنیم که بی شک به سارقان سر گردنه بیشتر شباهت دارند تا مأمور حفاظت از منابع ملی؟
لهراسب پسر مشهدی برات که از طایفه قشقایی است گفت: مسئولان برای خودشان یک حرفی می‌زنند از هیچ چیز و هیچ جایی خبر ندارند که ما عشایر چه دردها و رنج‌هایی را متحمل می‌شویم.
او ادامه داد: سال‌ها است با پرداخت مبلغی و یا گوسفندی از مبادی ورودی هر شهرستان راه برایمان باز می‌شود؛ به راحتی و بدون درد سر!
او گفت: هرچند برایمان سخت است و شاید تا چند ماه هم نتوانیم خسارت آنرا جبران کنیم، اما مجبوریم.
ظرفیت‌های عشایر تولید کنندگان سنتی در سال جهش تولید
استان کهگیلویه و بویر احمد در زمره استان‌هایی است که تنوع عشایر کوچ رو در آن بسیار زیاد است و در حقیقت به عنوان چهار راه کوچ عشایر چند استان جنوبی و مرکزی کشور به حساب می‌آید و لذا این ظرفیت نقش بسزایی در تولید محصولاتی ازجمله گوشت در کشور دارد.
مدیرکل امور عشایر استان گفت: ۱۲ درصد از جمعیت استان کهگیلویه و بویراحمد را عشایر تشکیل می‌دهند. جمعیت آنان به 70 هزار نفر می‌رسد که در قالب ۱۱ هزار خانوار و در هشت ایل بومی و سه ایل غیربومی در ۱۳ زیست‌بوم در استان کهگیلویه و بویراحمد زندگی می‌کنند.
 ‌آزادی افزود: مناطق قشلاقی شهرستان گچساران و باشت سالانه محل استقرار و سکونت حدود دو هزار خانوار عشایر کوچ رو از مناطق سردسیری استان‌های فارس، کهگیلویه و بویراحمد و اصفهان است.
وی اضافه کرد: عشایر این استان دارای ظرفیت عرضه سالانه بیش از ۴۲۰ هزار رأس دام سبک و دو هزار و ۶۰۰ رأس دام سنگین مازاد هستند و با تولید سالانه هفت هزار و ۶۰۰ تن گوشت قرمز، ۲۶ هزار تن شیر، ۲۸۶ تن پشم، مو و کرک و ۴۰۰ هزار تخته پوست، نقش مهمی در اقتصاد استان دارند.

مدیرکل امور عشایر استان وسعت مراتع استان کهگیلویه و بویراحمد را بیش از ۴۸۰ هزار هکتار اعلام کرد و ادامه داد: از این رقم حدود ۳۸۴ هزار هکتار قلمرو زیست عشایر به حساب می‌آید و ۱۵۳ هزار هکتار از مراتع استان در مناطق ییلاقی واقع شده است.
آزادی گفت: عشایر کهگیلویه و بویر احمد هم چنین ۳۵ درصد صنایع‌دستی شامل ۱۰ هزار مترمربع انواع گبه، جاجیم، قالی، گلیم و فرش این استان را تولید می‌کنند.
صدا و سیما نوشت: به عقیده کارشناسان از این ظرفیت و توانمندی عشایر می‌توان در سال جهش تولید در جهت افزایش و توسعه برخی مشاغل به خوبی بهره برد به شرط آنکه از عشایر حمایت شود.
عشایر استان دیروز در عرصه جنگ و دفاع مقدس از کیان اسلام و کشور دفاع کردند و امروز در سنگر تولید و تحقق اقتصاد مقاومتی ایفای نقش می‌کنند و هر جا که کشور به وجود آن‌ها نیاز دارد خالصانه و بدون اجر و منت و چشمداشتی در میدان حاضر می‌شوند.