عروس خون بست، برده ای در خانه مقتول

کبنا ؛«خون‌بس» رسمی است که در گذشته بیش از امروز مرسوم بوده؛ اما کماکان در برخی مناطق زاگرس بعد از درگیری‌های منجر به قتل، با وساطت ریش‌سفیدان دختری از طرف خانواده قاتل به عقد یکی از اعضای خانواده مقتول درمی‌آید.
رسم خون بس
در استان‌های لرستان، چهارمحال و بختیاری، فارس، کهگیلویه و بویراحمد و البته خوزستان رسم خون بس با عناوین مختلف و کارکرد مشابه از دیرباز وجود داشته و البته هنوز هم مشاهده می‌شود. "خون‌بس"، "خون‌صلح" یا در خوزستان با عنوان "فصلیه"، تلاشی برای برقرار کردن صلح میان دو طایفه است که به دلایل متعددی مانند قتل در صدد گرفتن انتقام از یکدیگر هستند، اما به ‌واسطۀ این رسم آنها می‌توانند زنی را از طایفۀ قاتل به طایفۀ مقتول بدهند تا همه اختلاف‌ها کنار گذاشته شود و صلح میانشان برقرار شود.
خون‌بس؛ نوعی بردگی برای زنان
عروس خون بس زنی است که هیچ اراده‌ای از خودش ندارد. نه حق انتخاب دارد نه قرب و اجری و نه مهریه و شیربهایی. وقتی مابین دو طایفه، خون و خونریزی به اوج می‌رسد، از طایفه مقصر و قاتل، دختری را به هدیه به خانواده مقتول می‌دهند. به نزدیکان کسی که کشته شده. به این امید که جوشش خون فرو بنشیند و درگیری و نزاع آرام شود.معمولا زن معامله شده پس از عقد، دیگر نه عضو قبیله پدری است و نه قبیله‌ای که به آن وارد شده او را به عنوان عضوی از خودشان به رسمیت می‌شناسند. چون به هر حال او از قبیله‌ای آمده که باعث کشته شدن عزیزشان شده و وابسته‌ای از خانواده قاتل است، به همین دلیل است که در معرض آزار مدام قرار می‌گیرد.عروس خون بس بعد از مرگ شوهرش اجازه بازگشت به خانواده پدری را ندارد و تا پایان عمر باید به عنوان کلفت در خانواده همسر خدمت کند. هیچ‌گاه حق اعتراض نداشته و عملا جزوی از مایملک خانواده شوهر محسوب می‌شود. در پدیده خون بس عروس خون بس نوعی وجه المصالحه برای آتش بس بین دو قبیله متخاصم است. بر خلاف قوانین شرعی و آنچه در همه مکاتب بشری می‌بینیم، این بار انسانی به جرم گناه فرد دیگری مجازات می‌شود. در این تصمیم منافع قبیله و ایل اهمیت بیشتری تا منافع یک زن ناراضی دارد و زن مصالحه شده درگیر شرایط بسیار پیچیده‌ای است. از سوی قبیله خودش نه خودی محسوب می‌شود نه غریبه و از سوی قبیله‌ای که واردش شده هم نه بخشی از تن آن جامعه است و نه جزیی دور ریختنی. یعنی از حمایت هیچ کدام از دو طرف قبیله متخاصم برخوردار نیست. به نوعی فردی بی‌هویت است که به هیچ جای مشخصی وصل نیست. اگر چه او به نزاع و خونریزی فیصله بخشیده اما خود در موقعیتی جانکاه قرار می‌گیرد. پیامدهای این پدیده برای زنی که بدون انتخاب و اختیار و به عنوان وجه المصالحه خون ریخته شده میان قبیله‌ای رد و بدل شده حبس مطلق در خانه‌ای تاریک است. نوعی از بردگی در خانه مقتول که تاب ادامه زندگی در این حبس را برای او سخت می‌سازد و خودکشی و خودسوزی را تنها راه رها شدن از این وضعت رنج‌آور می‌یابد. خداوند متعال در آیه ۱۷۸ سوره بقره فرموده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثَى بِالْأُنْثَى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد در باره كشتگان بر شما [حق] قصاص مقرر شده آزاد عوض آزاد و بنده عوض بنده و زن عوض زن و هر كس كه از جانب برادر [دينى]اش [يعنى ولى مقتول] چيزى [از حق قصاص] به او گذشت‏ شود [بايد از گذشت ولى مقتول] به طور پسنديده پيروى كند و با [رعايت] احسان [خونبها را] به او بپردازد اين [حكم] تخفيف و رحمتى از پروردگار شماست پس هر كس بعد از آن از اندازه درگذرد وى را عذابى دردناك است»، در آیه ۱۷۹ سوره بقره نیز که به آیه قصاص معروف است آمده است: «وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»؛ و اى خردمندان شما را در قصاص زندگانى است باشد كه به تقوا گراييد.از این آیات، اینگونه برداشت می‌شود که قصاص در اسلام، جنبه انتقام‌جویی ندارد و تنها کسی که عامل جرم و جنایت است باید مجازات شود و نه فردی دیگر. در نظر فقیهان شیعه نیز دیه قتل نفس، یکی از موردهای شش‌گانه زیر است: ۱. صد شتر سالم ۲. دویست گاو سالم ۳. هزار دینار سکه زده شده و رایج. هر دینار، برابر یک مثقال شرعی طلا به وزن هجده نخود است که‌ به‌طور تقریبی، برابر ۳/۵۱۵ گرم است. ۴. ده هزار درهم سکه زده شده و رایج. وزن هر درهم برابر است با وزن ۱۲/۶ نخود نقره. ۵. هزار گوسفند سالم. ۶. دویست حُلّه یمنی.در قانون مجازات اسلامی این شش مورد به‌عنوان دیه کامل انسان ذکر شده و نه پیشکش یک انسان بجای انسانی که به قتل رسیده است. قاتل می‌تواند یکی از این شش مورد را برگزیند و بر او روا نیست آمیخته‌ای از آن‌ها را به‌عنوان دیه بپردازد.در بهمن‌ماه ۸۹ برای اولین بار مسئولان میراث فرهنگی لرستان، تلاش خود را برای ثبت ملی «خون‌بس»آغاز کردند؛ اما در شهریور ۹۱ ثبت آن در شورای عالی ثبت آثار تاریخی مورد موافقت قرار نگرفت؛ حال باید دید چرا بر ثبت ملی شدن رسمی که به‌عنوان نماد تحجر باید حذف شود اصرار می‌شود. سنتی که دختر در آن به چشم کالا نگریسته می‌شود و حکم پیشکشی را دارد. تاوان گناه فرد دیگری را عروس خون‌بس می‌دهد؛ خواه این فرد پدرش، برادرش و یا هر کس دیگری از طائفه‌اش باشد.هر چند گفته می‌شود رسم خون بس اکنون کمتر دیده می‌شود اما نام و آوازه این رسم چنان در میان نسل جدید به بدنامی گرفتار آمده که به محض انتشار خبر درخواست رئیس دادگستری شوش جهت ثبت ملی آن، شماری از زنان هشتگ #منفصیلهنمی‌شوم و #منخونبس_نمی‌شوم را در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی منتشر کردند تا اعتراض و مخالفتشان را با این رسم ضدحقوق شهروندی زنان نشان بدهند. اعتراضی که به ثمر نشست و شورای ملی ثبت میراث فرهنگی ناملموس ایران اعلام کرد که برنامه ثبت {خون‌بس}در دستور کار این شورا در سال ۹۹ قرار ندارد.
.................................................
صادق بوارد
دانشجوی دکتری حقوق بین الملل