سرانجام؛ کانال تجاری

«اینستکس»چگونه کار می‌کند؟
نهادی که قرار است مبادلات مالی و تجاری میان شرکت‌های اروپایی و بخش خصوصی و دولتی ایران را تسهیل کند و از پیامدهای تحریم‌های امریکا دور نگه دارد «اینستکس» (INSTEX) نامیده شده است. این نام مخفف عبارت(Instrument for Supporting Trade Exchanges) یعنی ابزار حمایت از مبادلات تجاری است. پیشتر این سازوکار ویژه مالی «اس پی وی» نامیده می‌شد و این در حالی است که این تغییر نام صرفاً برای طرح عنوانی دقیق‌تر از شرکتی صورت گرفته که قرار است تحت عنوان «اینستکس» در فرانسه آغاز به کار کند. برای اجرایی کردن این پروژه پنجشنبه گذشته (۳۱ ژانویه) شرکتی با سرمایه ۳ هزار یورو در فرانسه، تأسیس و به ثبت رسید. هدف اصلی از ایجاد این کانال مالی ویژه، دادن امکانات به شرکت‌های کوچک و متوسط اروپایی است تا بتوانند مجاری متعارف مالی خود با ایران را حفظ کنند. بر پایه این سازوکار قرار است پرداخت‌های ایران با اروپا و صادرات و واردات ایران وارد این سازوکار مالی بشود و از طریق این سازوکار تبادلات دو طرف صورت بگیرد.
همچنین قرار است تا سازوکار مشابهی هم به این منظور در ایران تشکیل شود تا بتوانند تبادلات ریالی را برای طرف‌های ایرانی ساماندهی کند. این سیستم در واقع قرار است همانند صندوقی تحت حمایت اتحادیه اروپا باشد که پول نفت ایران از سوی شرکت‌های خریدار به آن واریز می‌شود. واردات ایران از اروپا هم از محل منابع این صندوق تأمین می‌شود.
اینکه انتقال این پول به ایران چگونه صورت می‌گیرد رأساً از سوی این کانال مالی خواهد بود که مشابه بانک عمل می‌کند. این در حالی است که مرحله فوری در آغاز تبادلات بر اساس این سازوکار به کالاهای اساسی، بهداشتی و کشاورزی اختصاص داده‌ شده اما هدف آن بسیار وسیع‌ بوده و تمام حوزه تبادلات مشروع را در بر می‌گیرد.
بیانیه سه کشور اروپایی چه می‌گوید؟
فرانسه، آلمان و انگلیس، در راستای تعهد راسخ و تلاش‌های ادامه‌دار خود برای «حفظ برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) که به تأیید قطعنامه شماره ۲۲۳۱ شورای امنیت رسیده، ایجاد «ابزار پشتیبان مبادلات تجاری» را اعلام می‌کنند. این ابزار، کانال ویژه‌ای برای تسهیل تجارت مشروع میان عاملان اقتصادی اروپا و ایران است. سه کشور اروپایی بار دیگر تأکید می‌کنند که تلاش‌ها برای محافظت از مفاد اقتصادی مندرج در برجام، به اجرای کامل تعهدات مرتبط هسته‌ای از سوی ایران، از جمله همکاری‌های کامل و بموقع با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مشروط است. «ابزار پشتیبان مبادلات تجاری» با تمرکز روی ضروری‌ترین بخش‌ها برای مردم ایران - از قبیل اقلام دارویی، کالاهای پزشکی و کالاهای کشاورزی و غذایی- از تجارت مشروع با ایران حمایت خواهد کرد. ابزار پشتیبان مبادلات تجاری در دراز مدت قصد دارد به روی فعالان اقتصادی از کشورهای ثالث که مایل به تجارت با ایران هستند گشوده شود. سه کشور اروپایی کماکان نحوه تحقق این هدف را بررسی می‌کنند.  ایجاد ابزار پشتیبان مبادلات تجاری، اولین گام مهمی است که سه کشور اروپایی امروز برداشتند. عملیاتی‌ کردن ابزار پشتیبان مبادلات تجاری بر اساس رویکردی گام به گام خواهد بود:
- سه کشور اروپایی در کنار ابزار پشتیبان به کار روی جزئیات ملموس و عملیاتی جهت مشخص کردن نحوه فعالیت این شرکت ادامه خواهند داد. - سه کشور اروپایی برای ایجاد نهاد مؤثر و شفافی که برای عملیاتی کردن ابزار پشتیبان ضروری است با ایران همکاری خواهند کرد. فعالیت ابزار پشتیبان مبادلات تجاری، با بالاترین معیارهای بین‌المللی در زمینه مبارزه با پولشویی، مبارزه با تأمین مالی تروریسم (AML/CFT) و تبعیت از تحریم‌های اتحادیه اروپا و سازمان ملل منطبق خواهد بود. در همین راستا، سه کشور اروپایی از ایران انتظار دارند فوراً تمامی عناصر برنامه اقدام FATF را اجرا کند. سه کشور اروپایی بر تعهد خود در زمینه توسعه بیشتر این ابزار پشتیبان با همکاری کشورهای علاقه‌مند اروپایی تأکید می‌کنند تا بتوان با پیروی از گام‌های مشخص‌شده در بالا از مبادلات تجاری با ایران حمایت کرد.
چه زمانی اجرایی می‌شود؟
سفیر ایران در لندن درباره زمان اجرای سازوکار مالی اروپا و ایران می‌گوید: «در این رابطه، یک سلسله مسائل فنی و حقوقی وجود دارد و بایستی نهاد همتایی در ایران تشکیل شود که بحث‌های آن در حال انجام شدن است». حمید بعیدی‌نژاد توضیح داد که باید مشورت‌های نزدیکی با سه کشور داشته باشیم تا این نهاد بتواند با نهاد همتای خود در ایران در هماهنگی کامل قرار داشته باشد و این تبادلات را انجام دهد. پیشتر هم سید عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران زمان اجرای این سازوکار مالی را از سه هفته تا یکی دو ماه ارزیابی کرده بود.
دلیل راه‌اندازی کانال مالی ایران و اروپا چه بود؟
پس از خروج امریکا از برجام و بازگشت مرحله دوم تحریم‌های هسته‌ای از روز ۱۳ آبان (۴ نوامبر) که مقام‌های امریکایی کوشیدند با واردکردن فشار مالی و اقتصادی بر ایران، عواید نفتی آن را کاهش دهند، کشورهای اروپایی اعلام کردند اقدامات مقابله‌ای را در برابر احیای تحریم‌های هسته‌ای ایران به اجرا در می‌آورند. در امتداد چنین هدفی بود که شرکای باقی مانده در توافق برجام با هدف ترغیب ایران به باقی ماندن در این توافق و برخوردار نگه داشتن کشورمان از مزایای اقتصادی رفع تحریم‌ها، توافق کردند که کانال مبادله مالی با ایران را تأسیس کنند. وزیران خارجه آلمان، بریتانیا، چین، روسیه و فرانسه و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا که برای شرکت در اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل در شهریور ماه سال‌جاری به نیویورک سفر کرده‌ بودند، تصمیم خود را طی یک بیانیه برای ایجاد این کانال مالی ویژه اعلام کردند که هدف از آن بی‌اثر کردن تحریم‌های امریکا علیه ایران است.
حال اروپایی ها اولین گام در این مسیر را برداشته اند و باید منتظر ماند و دید که در اجرا این سازوکار می تواند به اهداف خود دست یابد؟
بــرش رئیس کیست؟
«پر فیشر»، ریاست کانال پرداخت مالی که از سوی سه کشور اروپایی راه‌اندازی شده است را
عهده دار خواهد شد. فیشر که یک کارشناس با سابقه آلمانی و رئیس سابق «کومرتس بانک» بوده است، به مدت 6 ماه ریاست اینستکس را بر عهده خواهد داشت. بی‌تردید از جمله عواقب عهده دار شدن این مسئولیت برای این مسئول آلمانی، رو به رو شدن با تحریم‌های امریکایی خواهد بود. همچنین انگلیس هم رئیس هیأت نظارت است و از هر کدام از این کشورها(آلمان، فرانسه و انگلیس) هم یک نفر از وزارت امور خارجه حضور خواهد داشت. به گزارش اشپیگل از آلمان «میگوئل برگر» رئیس بخش اقتصادی وزارت خارجه، از فرانسه «ماری گوردو مونتانه» سفیر پیشین این کشور در پکن و از انگلیس نیز «سر سایمون مک دونالد» دبیر اجرایی و رئیس خدمات دیپلماتیک در وزارت خارجه افراد حاضر در این هیأت هستند.
چه کشورهایی عضو «اینستکس» هستند  و مقر آن کجاست؟
مرحله نخست در روند اجرای تبادلات مالی بر پایه «اینستکس» با مدیریت سه کشور آلمان، فرانسه و انگلیس به‌عنوان سه عضو و سهام‌دار اصلی این ساز و‌کار خواهد بود، سپس در گام بعدی کشورهای اروپایی می‌توانند به آن اضافه شوند. در مرحله بعدی کشورهای غیراروپایی از جمله چین و روسیه و سپس هر کشوری که علاقه‌مند به تبادلات اقتصادی با ایران باشد می‌تواند در این سازوکار شرکت کند. بر اساس اعلامیه ثبت این شرکت که در روزنامه رسمی دولت فرانسه منتشر شده، آدرس شرکت اینستکس همان آدرس وزارت دارایی فرانسه است.
«اینستکس» درباره «اف‌ای تی اف» چه می‌گوید؟
بیانیه سه کشور اروپایی، موفقیت در اجرای سازوکار ویژه مالی ایران و اروپا را منوط به پیوستن ایران به نهاد بین‌المللی «اف‌ای‌تی‌اف» دانسته است.  این کشورها در‌بندی از بیانیه خود اعلام کرده‌اند که مکانیزم یاد شده بر اساس قوانین مالی سازمان ملل و اتحادیه اروپا، قوانین ضد پولشویی و تأمین مالی تروریسم (سی‌اف‌تی) عمل خواهد کرد. بر این اساس کشورهای اروپایی از ایران خواسته‌اند هر چه سریع‌تر نسبت به اجرایی کردن برنامه «اف‌ای تی اف» اقدام کنند.
واکنش امریکا چه بود؟
امریکا در واکنش به راه‌اندازی کانال ویژه تجارت اروپا، کشورهای تعامل‌کننده با ایران را تهدید به مجازات اقتصادی کرد. وزارت خارجه امریکا در بیانیه‌ای اعلام کرد: «به دقت گزارش‌ها را درباره کانال ویژه مالی دنبال می‌کنیم تا جزئیات بیشتری درباره ساز و کار آن به دست بیاوریم. همان‌طور که رئیس جمهوری روشن کرده‌، سازمان‌هایی که وارد فعالیت‌های قابل تحریم با ایران شوند خودشان را در معرض پیامدهای جدی از جمله دسترسی به نظام مالی امریکا و توان تجارت با ایالات متحده یا شرکت‌های امریکا می‌کند». در ادامه این بیانیه آمده است: «انتظار نداریم این کانال‌های ویژه به هیچ نحوی بر کارزار فشار حداکثری ما علیه ایران اثرگذار باشند».
جوزف گیوردون شولتز، سخنگوی سفارت امریکا درآلمان نیز با اشاره به احداث سازوکار ویژه مالی اروپا با ایران گفت:« نهادهایی که به اشتغال در فعالیت‌های تحریمی با ایران ادامه دهند، ریسک عواقب سختی را به جان می‌خرند که می‌تواند باعث قطع دسترسی‌شان به سیستم مالی امریکا شود و توانایی دادوستد با امریکا و شرکت‌های امریکایی را از آن‌ها بگیرد.»
مقام‌های ایران درباره «اینستکس» چه گفتند؟
وزیر امور خارجه ایران پس از اعلام ثبت ساز و کار مالی ویژه اروپا با ایران طی پیامی در توئیتر این اقدام را گام اول بسیار با تأخیر توصیف کرد اما نوشت که ایران آماده تعامل سازنده در شرایط برابر و احترام متقابل با اروپا است. محمد جواد ظریف در این توئیت نوشت: «ایران از INSTEX (ساز و کار ویژه مالی اروپا و ایران)-گام بسیار پرتاخیر اول- در اجرای تعهدات می‌2018 اعضای اروپایی برجام برای حفظ برجام با تضمین بهره‌مندی ایرانیان از مزایای این توافق پس از اعمال مجدد تحریم غیرقانونی امریکا استقبال می‌کند». ظریف افزوده است:«ما برای تعامل سازنده با اروپا با شرایط برابر و احترام متقابل آماده هستیم». بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت خارجه کشورمان نیز ضمن استقبال از اعلام ساز و کار مالی اتحادیه اروپا، خواهان اجرایی شدن کامل تمامی تعهدات این اتحادیه در کوتاه‌ترین زمان ممکن شد و گفت که این گام اول است.. حمید بعیدی‌نژاد، سفیر ایران در لندن نیز ثبت سازوکار ویژه مالی ایران و اروپا را نشان دهنده این دانست که سه کشور اروپایی بعد از ماه‌ها تأخیر قدم اول را بالاخره برداشتند. به گفته بعیدی‌نژاد این‌یک نشانه خوب است اما انتظار می‌رود این سازوکارهرچه زودتر عملیاتی شود». مشاور رئیس جمهوری ایران نیز کانال مالی در شکل فعلی خود را اقدامی دیرهنگام و اندک در مسیر تعامل اقتصادی اروپا با ایران در شرایط خروج امریکا از برجام دانست. به گفته حسام‌الدین آشنا این کانال صرفاً آغازی آزمون پذیر برای بررسی میزان انگیزه و توانایی دولت‌های اروپایی درحمایت از شرکت‌های خود برای تجارت آزاد تلقی می‌شود.
با این حال محمدجواد لاریجانی با انتقاد از تأخیر اروپا، به باشگاه خبرنگاران گفت که این کانال مالی بسیار محدود است، اگر بنابود در رابطه با اقلام دارویی و غذایی حساس بحث کنیم که این منافع ما از برجام نیست؛ چراکه این موضوعات در قطعنامه‌های سازمان ملل استثنا شده است. وی افزود: تمام این موارد نسیه است و هیچ کدام نقد نیست، در مورد همه آنها باید دوباره سیستم عمل کند، راه بیفتد و بعد ببیند که چه می‌شود، در واقع روی کاغذ متنی را در وزارت دارایی فرانسه درست کردند که اصلاً معلوم نیست چیست و سر و ته ندارد.
جهان به ثبت کانال مالی ویژه ایران و اروپا چه واکنشی نشان داد؟
فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با بیانیه‌ای از ساز و کار ویژه مالی با ایران استقبال و آن را گامی مهم در تعهد اروپا به برجام عنوان کرد. موگرینی در این بیانیه گفت که «این سازوکار مالی را بسرعت گسترش خواهیم داد و از همه کشورهای اروپایی خواستار همکاری فعال هستیم». جرمی هانت، وزیر خارجه بریتانیا، نیز گفت:«امروز ما قدم چشمگیری در اجرای تعهد خود در توافق هسته‌ای ایران برداشتیم تا رفع تحریم‌ها را برای مردم ایران حفظ کنیم». ژان ایو لو دریان، وزیر خارجه فرانسه هم ثبت کانال مالی تازه را اقدامی سیاسی در خصوص حمایت از شرکت‌های اروپایی طرف مبادله با ایران دانست. «میشائیل کلور برشتولد» سفیر آلمان در تهران نیز طی پیامی در توئیتر به زبان‌های انگلیسی و فارسی نوشت:«SPV خلق شد و INSTEX نام دارد و نشانگر ابزاری براى حمایت از مبادلات تجارى است و تجارت مشروع با ایران را تسهیل خواهد کرد.» همچنین «میخاییل اولیانوف»، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین اعلام کرد: «مسکو با کشورهای اروپایی برای موفقیت سازوکار مالی ویژه اروپا با ایران موسوم به INSTEX به‌صورت فعال همکاری خواهد کرد».  گنگ شائونگ، سخنگوی وزارت امور خارجه چین نیز در استقبال از این رویداد گفت:«به طور راسخ از طرف اروپایی به منظور تداوم همکاری با ایران، ارتقای هرچه سریع‌ترعملیات سازوکار و بازگشایی این سازوکار به روی طرفین حمایت می‌کند تا بتوان میان جامعه بین‌المللی و ایران همکاری‌های تجاری عادی صورت بگیرد.»
مولود چاووش اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه هم آغاز سازوکار مالی ویژه اروپا با ایران را مثبت ارزیابی کرد و گفت: «باور داریم که با مذاکره و همکاری بیشتر این مشکلات حل خواهد شد. چنین تحریم‌هایی در تجارت نه تنها ایران بلکه کشورهای اروپایی و ژاپن و تمام دنیا را تحت تأثیر قرار می‌دهد.»
یک سخنگوی اتحادیه اروپا هم با بیان اینکه ساز و کار مالی «اینستکس» علیه امریکا راه‌اندازی نشده و تحریم‌های این کشور را دور نمی‌زند، به ایرنا گفت: «اما اتحادیه اروپا تحریم‌های برون‌مرزی امریکا علیه ایران را به رسمیت نمی‌شناسد.» به گفته وی، هدف کلی اینستکس این است که به صادرکنندگان و واردکنندگان اروپایی کمک کند تا بر اساس قوانین اتحادیه اروپا و قوانین بین‌المللی و ساز و کارهای مرتبط داخلی به تجارت مشروع با ایران بپردازند.
خبرگزاری رویترز نیز به نقل از یک دیپلمات اروپایی اعلام کرد که«این یک پیام سیاسی مهم به ایران است که نشان می‌دهد ما مصمم به حفظ توافق جامع اقدام مشترک هستیم. همچنین این پیام را به امریکا انتقال می‌دهد که ما با وجود تحریم‌های فرامرزی از منافع خود دفاع می‌کنیم».
نشریه ایتالیایی «ائوروپاتودی» نیز با اشاره به راه‌اندازی مکانیزم اروپایی برای دور زدن تحریم‌های امریکا علیه ایران نوشت: «اروپا با دور زدن تحریم‌های واشنگتن علیه ایران به ترامپ سیلی زد.»