پاسخ فنی به ادعاهای غیرفنی استاندار کهگیلویه و بویراحمد درباره سد چمشیر

کبنا ؛علی بیت اللهی، عضو هیئت مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در یادداشتی به اظهارات استاندار کهگیلویه و بویراحمد در خصوص سد چمشیر پاسخ داد.
به گزارش کبنا، استاندار استان کهگیلویه و بویر احمد درخصوص سد چمشیر و مخالفان آبگیری آن (تا روشن شدن ابهامات)، مطالبی را گفته‌اند (سایت استانداری کهگیلویه و بویر احمد و تعدادی دیگر از رسانه‌ها).
 فرازهائی از فرمایشات ایشان که بار منفی اتهامی از آن استنباط می‌شود به قرار زیر است: [متن صحبت‌های استاندار کهگیلویه و بویراحمد را اینجا بخوانید.]
- حرف‌های غیر علمی و غیر تخصصی و مسئله‌دار (در خصوص سد چمشیر) زده می‌شود،
- اینکه عده‌ای راه می‌افتند و کارهای بزرگ نظام را کوچک و یا وارونه جلوه می‌دهند به چه معناست؟
- وقتی دلیل علمی ندارند و تنها جنجال به پا می‌کنند تا کارهای کشور کمرنگ جلوه داده شود کاری که برای کشور تحول زاست آن را آسیب جلوه می‌دهند،
- بعضی‌ها می‌خواهند مصالح و منافع کشور و مردم را فدای منافع خودشان کنند،
- نباید کسی که هیچ گونه علمی در خصوص سد ندارد جریان سازی کند،
- یک عده‌ای بیمار و یک عده‌ای هم معاند نظام و یک عده‌ای دیگر حقوق بگیر برای تخریب نظام و کارهای بزرگ صورت گرفته در آن هستند و ...
«با توجه به مضامین و مفاهیم منفی آشکار و یا مستتر نهفته در فرمایشات استاندار کهگیلویه و بویراحمد، موارد و سوالات فنی و مدیریتی که ضرورت دارد پاسخ به آن‌ها روشن شود در این نوشتار در ادامه طرح می‌گردد. اینکه پاسخ مناسب داده شود و یا نه چندان مهم نیست.»
الف- سوالات فنی از آقای استاندار کهگیلویه و بویراحمد:
مورد و سوال 1(وجود گسل‌های فعال و احتمال خطر گسلش در محدوده سد چمشیر)- زلزله‌های نوین (20 ساله اخیر) اطراف سد در شکل‌های زیر آورده شده است (برگرفته از سایت مرکز لرزه نگاری).
 
در شکل 3 نیز زلزله‌های رخ داده در شعاع 25 کیلومتری اطراف محور سد نشان داده شده است.
 
 
رخداد زلزله‌ها با جنبائی گسله‌های فعال و لرزه زا مرتبط است. بنابراین جانمائی این تعداد از زلزله‌های نوین دستگاهی گستره زاگرس در محدوده سد چشمیر و اطراف آن بیگمان معرف وجود گسله‌های لرزه زاست. این گسله‌ها علاوه بر مسائل سازه ای، زون های خرد شده ای را می‌توانند ایجاد کنند که در اثر ذخیره آب در پشت سد و افزایش فشار هیدرواستاتیکی، می‌توانند منجر به تراوائی بالا مسیر گسل‌ها و فرار آب از آن طرق گردند.
در شکل 4 نقشه زمین شناسی تهیه شده توسط شرکت نفت آورده شده است. در نقشه شرکت مناطق نفت خیز جنوب نشان داده شده است که رخداد زلزله‌ها جانمائی شده در محدوده، مرتبط با جنبائی گسله‌های متعددی است که ساختگاه سد را احاطه کرده است، این گسله‌ها در نقشه مذکور بنام‌های زیر نامگذاری شده‌اند:
گسل عبوری از محور سد (گسل نرمال)
گسل دژ سلیمان (راندگی)
گسل چم شیر (راندگی)
و خرد گسله‌ها و خطواره هائی در نقشه با نام F1 تا F47 نشان داده شده است.
نقشه شرکت نفت (مناطق نفت خیز جنوب) توسط مولف این نوشتار ژئورفرنس گردید و فقط زلزله‌های محدوده نزدیک به محور سد بر روی آن انداخته شد (شکل 5). مشاهده می‌شود که در محدوده‌های محور سد و دریاچه سد چمشیر زمین لرزه هائی نظیر زلزله با بزرگی 4.1 سال 2008، زلزله 3.9 سال 2018، زلزله با بزرگی 4 سال 2002، زلزله 3.8 سال 2018، و تعداد 43 زمین لرزه ای که فقط در محدوده دریاچه سد واقع شده‌اند، رخ داده است.
 

 
 "سوال اول آیا مطالعات ویژه و خاصی مانند مطالعات ژئوفیزیکی با هدف تهیه مقاطع عمود بر گسل‌های عبوری از محور و محدوده اطراف سد انجام گرفته است؟  آیا امکان گذردهی آب دریاچه پس از آبگیری توسط زون های تراوای گسلیده، بررسی دقیق شده است؟  آیا امکان بررسی گزارش ویژه شناسائی گسله‌های محدوده (در صورت انجام یافتن آن) توسط متخصصین منتقد آبگیری سد وجود دارد؟ لازم به ذکر است گزارش‌های در دسترس و مورد مطالعه قرارگرفته، نشان از عدم وجود این مطالعات ویژه دارد."
مورد و سوال 2(احتمال توسعه فرسایش تونلی و تخریب‌های ناشی از آن)- در سمت مخزن فرعی دریاچه (محل اتصال از تنگ دربه تا پشت ارتفاعات گچ حاجی واقع در جنوب غربی مخزن اصلی سد) نهشته های تبخیری گچی با پتانسیل انحلال بالا، پوشش سطحی منطقه و دامنه ارتفاعات را تشکیل می‌دهند. این نهشته همانطور که در یکی از گزارش‌های کارشناسی تاکید شده، امکان ایجاد فروریزش های سطحی و از آن مهم‌تر توسعه و گسترش فرسایش تونلی (Tunnel Erosion) و فرار آب و فروریزش های طولی سطحی را به‌وضوح دارند. در شکل 6 برش ارتفاعی از مدل پرشده دریاچه در مخزن فرعی گچ حاجی نشان داده شده است. در شکل 7 نیز مسیر احتمالی زیر سطحی خروج و فرار آب با توسعه فرسایش تونلی در اثر انحلال نهشته های گچی این منطقه نشان داده شده است.
سوال دوم از استاندار کهگیلویه و بویراحمد اینست که با توجه به احتمال خطر بروز و توسعه فرسایش تونلی و فروریزش های سطحی و فرار ناگهانی آب مخزن فرعی، آیا مطالعات خاصی در خصوص پاسخ به این ابهام انجام گرفته است؟  آیا گزارش ویژه ای در این خصوص موجود است؟  اگر انجام شده است آیا امکان دسترسی و وارسی آن گزارش از طرف سایر کارشناسان علاقمند و منتقد وجود دارد؟
     
3- مورد و سوال 3 (خطر زمین لغزش در دامنه‌های مشرف به دریاچه سد)- در محدوده مشرف به دریاچه سد، فرم‌های خاصی از توالی نهشته‌ها، امکان رخداد پدیده زمین لغزش و ریزش نهشته‌ها به دریاچه سد را متصور می‌سازد. احتمالاً فرم‌های خاص و زیبائی مانند "دامن عروس" (توسط مهندسین شاغل در پروژه این نام اطلاق شده است) هم به گوش شما خورده باشد. لایه ضخیم آهکی روی لایه‌های مارنی و یا احتمالاً شیلی با پتانسیل جذب آب و ایجاد سطح لغزش (در صورت آبگیری سد) در منطقه دریاچه سد قابل مشاهده است (شکل 8).

شکل 8- تپه ای با رویه لایه آهکی ضخیم و شیب دار در روی لایه‌های مارنی تیره رنگ (راست) و لایه بندی شیب دار به سمت دریاچه سد در مجاورت محل پرده آب بند در دریاچه سد چمشیر
مشاهده فرم زمین شناختی ویژه ای نظیر آنچه در عکس‌های شکل 8 نشان داده شده است، برای هر متخصص مرتبطی احتمال وقوع زمین لغزش و مخاطرات ناشی از آن را متصور می‌سازد.
سوال سوم از استاندار کهگیلویه و بویر احمد، اینست که آیا با هدف پایداری چنین دامنه‌های به‌طور بالقوه خطرناک در صورت آبگیری سد، اقدام خاص و ویژه ای صورت گرفته است؟  آیا مستنداتی در این زمینه وجود دارد؟  آیا امکان دسترسی منتقدین آبگیری سریع دریاچه به این اسناد وجود دارد؟
4- مورد و سوال 4(خطر شوری آب و وجود نهشته های نمکی و شوری بیش از حد آب به مرور زمان و آثار زیانبار آن)
در مقطع زمین شناسی (عبوری از محل چاه 317 آن شرکت) ارائه شده توسط کارشناسان شرکت ملی نفت خیز جنوب، ممبر 4 گچساران (با احتمال وجود لایه‌ها و میان لایه‌های نمکی) در محل خرابه‌های چمشیر (محدوده تغییر تقعر رودخانه زهره و ورود آن از بستر سازند گچساران به سازند میشان) در مجاورت سطح زمین نشان داده شده است. شورابه ها، EC بالای آب (عکس‌های شکل 9) و به‌طور کلی خصوصیات زمین شناختی گچساران احتمال وجود لایه‌های زیر سطحی نمک را تقویت می‌کنند. نهشته های نمکی (در صورت قرارگیری آن‌ها در افق‌های عمقی زیر سطحی) به دلیل وزن مخصوص کم خود تمایل به مهاجرت به بالا و تماس با آب دریاچه را خواهند داشت که در نهایت موجب شوری فزاینده آب سد به مرور زمان و آثار زیانبار ناشی از آن خواهد گردید.
 
 
شکل 9- وضعیت آب رودخانه زهره (سمت راست، عکس پس از بارندگی زمان بازدید 5 بهمن ماه 1400) و مقدار EC آب در همان زمان به میزان 3600 میکروموس بر سانتیمتر (عکس توسط نگارنده)
اطلاعات زیر سطحی مبین عدم وجود نهشته‌های نمکی و شورکننده آب در حوضه دریاچه سد و به ویژه مسیر و حواشی رودخانه زهره، حسب اطلاع نگارنده به دلایل زیر ناقص است:
گمانه‌های حفر شده در محور سد به دلیل ملاحظات ژئوتکنیکی و سازه ای حفر شده و در آن‌ها مطالعات ویژه شناسائی نهشته های نمکی انجام نگرفته است.
برداشت 4 نقطه سونداژ الکتریکی در گستره وسیع دریاچه سد چمشیر و استناد به نتایج آن، فاقد ارزش و اگر کل برداشت‌های میدانی در همین تعداد باشد که نگارنده در جریان نتایج آن است در واقع به سخره گرفتن مطالعات ژئوفیزیکی است (اساساً این روش پاسخگوی ابهامات منشاء شوری آب در این ناحیه نمی‌تواند باشد).
اطلاعات کاروتاژ و چاه پیمائی (well logging) چاه‌های نفت با توجه به نوع حفاری چاه‌های نفت برای افق‌های سطحی (تا 200 متر از سطح زمین) قابل استناد نیستند و اساساً در حفر چاه‌های نفت محدوده‌های کم عمق مد نظر اکتشافی نیستند.
نقشه چاه‌های حفر شده (چند حلقه گمانه) که در گزارش دانشگاه شیراز محل و موقعیت آن نشان داده شده است (پس از گذر از دلوار بابامنیر به سمت محور سد) و در دو مرحله در سال‌های 1394 و 1399 حفر شده‌اند، نشان می‌دهد که فاصله این چاه‌ها تا محور سد بیش از 20 کیلومتر بوده و حاوی اطلاعات ناحیه ای قابل تسری به سایر گستره دریاچه سد نمی‌تواند باشد. همچنین در این چاه‌ها مطالعات ویژه چاه پیمائی (کاروتاژ) با هدف شناسائی لایه‌های نمکی انجام نشده است.
با توجه به ملاحظات فوق الذکر و با فرض قبول مشاهده نشدن نهشته های نمکی عمده در سطح زمین، چگونه با شهامت زیاد و قدرتمندانه و اطمینان فراوان شایان تعجب، تاکید می‌شود که " هیچگونه مساله ای و لایه نمکی و ... در محدوده سد و دریاچه آن نیست"؟  چنین ادعاهائی برای نگارنده این نوشتار جای پرسش علمی و کارشناسی بزرگی را بر جای می‌گذارد. ما به دانشجویان و کارشناسان آموزش می‌دهیم که در پدیده‌های زمین شناسی آنچه را که می‌بینیم می‌توانیم بگوئیم که هست ولی آنچه که نمی‌بینیم را حق نداریم بگوئیم که نیست، و آنهم با قاطعیت شگرف و تعجب آور، آیا اینکه در سطح زمین و از دیرباز که سدی نبوده و آبی جمع نشده است، رخنمون گسترده ای از نهشته های نمکی مشاهده نشده، دال بر عدم وجود آن نهشته‌ها و لایه‌های نمکی در زیرسطح و لایه‌های تحتانی است؟
سوال چهارم از استاندار استان کهگیلویه و بویراحمد، اینست که آیا مطالعات ویژه شناسائی عمقی نهشته های نمکی در بستر دریاچه سد چمشیر از محور سد تا دلوار بابامنیر و به ویژه در محدوده خرابه‌های چمشیر صورت گرفته است؟ (منظور از مطالعات عمقی حفر گمانه و انجام عملیات چاه پیمائی با راندن سوندهایی مانند resistivity، sp، natural gamma و ... است که جزئی از روش‌های مستقیم شناسائی لایه‌های نمکی به‌حساب می‌آیند). در صورت انجام یافتن این مطالعات، آیا گزارش ویژه ای در این خصوص تدوین شده است؟ اطلاعات نگارنده بر آنست که چنین مطالعاتی علیرغم ضروری بودن و مهم بودن آن صورت نگرفته است و انجام آن می‌تواند ابهامات را برطرف سازد.
ب- سوالات غیر فنی از آقای استاندار کهگیلویه و بویراحمد:
سوالات فنی فوق الذکر، صرفاً در خصوص ابهامات کارشناسی و فنی در زمینه احداث سد چمشیر بود. ابهامات کارشناسانه و علمی زیست محیطی و اقلیمی و... را اساتید محترم دیگر مطرح کرده‌اند. اساتیدی که هیچ نفع مادی در آبگیری و یا عدم آبگیری سد ندارند و تنها دلسوز این مرز و بوم هستند و مفهومی را دنبال می‌کنند که به آن "توسعه پایدار" می‌گویند. بی توجهی به مبانی توسعه پایدار و ملاحظات زیست محیطی از طرف مدیران رده بالا، کارشناسان و مسئولین و تاکید بیمورد آن‌ها مبنی بر انجام یافتن برخی از طرح‌ها ولو با فرض وجود نیات خیر، منجر به نتایجی در کشور شده است که تعدادی از نمودهای آن در خشکی دریاچه ارومیه، فرونشست گسترده و روبه توسعه زمین در تمامی دشت‌های کشور، خشکی زاینده رود و... به عنوان پاسخ طبیعی طبیعت ایران متظاهر شده است. آیا تاکید بر رعایت مبانی فنی و ملاحظات زیست محیطی و توسعه پایدار احداث سد چمشیر، سزاور الفاظی مانند ناآگاه، حقوق بگیر، وارونه جلوه دادن کارهای بزرگ نظام و عبارت‌های نامناسب و ناشایسته دیگر برای اساتید و متخصصان این کشور است که در سرماها و گرماها و گرد و غبارها و آلودگی‌ها در این مرز و بوم فعالیت کرده و می‌کنند و دلسوز کشورند؟
استاندار محترم استان کهگیلویه و بویراحمد، تاکید و پافشاری غیرکارشناسانه تعدادی از مسئولین کشوری و استانی، ولو با نیت خیر ولی از سر ناآگاهی، بر مکانیابی صنایع آب بر در فلات مرکزی خشک و نیمه خشک ایران زمین، موجب مصرف بیش از حد آب‌های زیر زمینی در گستره این سرزمین شده است، وجود این صنایع در پهنه استان‌های کم آبی مانند کرمان، یزد، اصفهان، خراسان، تهران، سمنان، فارس و... به‌جای استقرار آن‌ها در محدوده‌هایی مانند سواحل مکران، با هدف و توجیه اشتغالزائی و ...، بدترین ضربه را به توسعه پایدار کشور زده است، آیا مخالفت در برابر این قبیل از کارها به معنی نادانی و جهالت و کلیه الفاظ دیگری است که نمونه هائی از آن در بیان شما در مصاحبه با رسانه‌ها منعکس شده است؟ آیا آندسته از مسئولین کم دانش که با انتقال آب بین حوضه‌ای، با اصرار بر اجرائی شدن طرح‌های زیانبار، موجبات بروز مخاطرات زیادی از جنبه‌های مختلف در کشور شده‌اند، سزاوار ملامت و سرزنش و پرسش هستند یا اساتید و متخصصینی که بدون ذره‌ای چشمداشت مالی و منافع اقتصادی با قبول هزینه‌هایی از قبل پذیرش تهمت‌ها و عواقب قضاوت‌های ناآگانه، صادقانه نظرات کارشناسی خود را در مخالفت با اقدامات سراسیمه ابهام دار اعلام می‌کنند؟
جناب آقای استاندار محترم، آیا متوجه شدید که ابهامات و ایرادات به آبگیری زود هنگام سد چمشیر از طرف کارشناسان منتقد، بی پایه نبوده و مبتنی بر داده‌ها و اطلاعات است؟  آیا امکان آن هست که میزگرد کارشناسی با حضور همان افراد خیلی قوی و کارشناسان مدافع آبگیری سد چمشیر که شما از آن‌ها نام برده‌اید، برگزار و موارد به سمع نظر عموم مردم ایران و مسئولین و ... برسد؟ اگر هست اعلام بفرمائید تا منتقدین آبگیری سد چمشیر که اصرار بر رفع ابهامات موجود دارند هم حضور داشته باشند تا حداقل بر همگان روشن شود که آنهائی که منتقد آبگیری و برگشت ناپذیر کردن کار صورت گرفته هستند، بدخواه این مرز و بوم نیستند.
از مقام عالی وزیر کشور هم سوال اینست که آیا کارشناسان دلسوز حق ندارند از پروژه‌ها و طرح‌های کلان ملی انتقاد کرده و سوالات و ابهامات خود را طرح نمایند؟ یعنی هر طرح و پروژه ای با این فرض که توسط کارفرمایان و مشاوران طرح بررسی شده، بی عیب و نقص است؟ پس آن همه مکان‌یابی‌های غلط سدها، صنایع و تاسیسات در ایران و همچنین در جهان، چرا صورت پذیرفته است که نتایج بسیار منفی آن را که ناشی از عدم مطالعات کامل و در نظر نگرفتن ملاحظات زیست محیطی است، ما حداقل در کشور به عیان مشاهده می‌کنیم؟ اگر چنین رویه ای از انگ زنی‌ها و الفاظ منفی در خصوص کارشناسان منتقد پروژه‌های کلان «رویه» گردد آنوقت هرگونه اقدام ناکامل یا غیرکارشناسانه که صرفاً از روی دیدگاه‌های ضعیف کارشناسی و بر اساس اصرار مسئولین محلی یا سایر اشخاص ذینفع شکل می‌گیرد، کل کشور را با هزینه کردهای بیحاصل و آثار زیانبار ثانویه ناشی از اجرائی شدن آن‌ها مواجه خواهد نمود و آنموقع چه کسی مورد اتهام و سوال واقع شود دیگر سودی نخواهد داشت. خواهشمند است حداقل به استاندار محترم استان کهگیلویه و بویراحمد تاکید بفرمائید که از بکار بردن الفاظ غیرواقع و نه چندان مناسب در خصوص کارشناسان و اعضاء هیات علمی دلسوز این کشور به‌طور جد خودداری و از بابت گفتار خود حداقل عذرخواهی نمایند.
از مقام عالی قوه قضائیه نیز این سوال را دارد که اتهام زنی به صورت آشکار و مستتر در قالب الفاظ نه چندان مناسب به کارشناسان دلسوز این کشور آیا قابل پیگیری نیست؟ ما در خصوص پروژه سد چمشیر ابهاماتی داریم که فکر می‌کنیم عدم پاسخگویی و عدم روشن نمودن کامل آن‌ها منجر به آثار سوئی خواهد بود، در این زمینه راهنمائی بفرمائید که اگر گوشی بدهکار نباشد، مسئولیت عواقب آن با کیست؟
15 دیماه 1401
*عضو هیئت مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی