تاریخ انتشار
جمعه ۳۰ آذر ۱۴۰۳ ساعت ۲۱:۳۱
کد مطلب : ۴۹۴۰۷۹
اردوغان در سوریه: فرصت‌های طلایی یا تهدید‌های پنهان؟
بازی بزرگ ترکیه در سوریه / چگونه ترکیه به بازیگر اصلی بحران سوریه تبدیل شد؟ /انگیزه‌های اردوغان از قمار در سوریه / چرا ترکیه برای سقوط بشار اسد نقشه کشید؟
۱
کبنا ؛روث میکائلسون، روزنامه‌نگار و تحلیلگر مسائل خاورمیانه، به بررسی تحولات اخیر در سوریه و نقش ترکیه در این تغییرات پرداخته است. پس از فرار بشار اسد به مسکو، ترکیه برای نخستین بار در ۱۲ سال گذشته پرچم خود را بر فراز سفارتش در دمشق برافراشت. این تحول پس از سفر ابراهیم کالین، رئیس سازمان اطلاعات ترکیه، به دمشق و همراهی او با احمد الشرع، رهبر هیئت تحریر الشام، رخ داد. تحلیل‌گران معتقدند که این سفر نمادی از نفوذ ترکیه در سوریه و تغییر معادلات قدرت در این کشور است.
سقوط بشار اسد به ترکیه فرصت‌های جدیدی برای افزایش نفوذ در شمال شرق سوریه و مشارکت در بازسازی این کشور فراهم کرده است. در حالی که ترکیه تلاش کرد تا اسد را به مذاکره ترغیب کند، وی این پیشنهاد را رد کرد و در نتیجه، هیئت تحریر الشام به حملات خود علیه نیروهای اسد ادامه داد. ترکیه، در نهایت، با پیشروی شورشیان به سمت دمشق، حمایت خود را از این اقدام اعلام کرد.
تحلیل‌گران همچنین به تأثیرات داخلی این تحولات بر ترکیه اشاره می‌کنند، به‌ویژه در زمینه پناهندگان سوری. با سقوط اسد، اردوغان به دنبال بازگشت پناهجویان به سوریه است و این موضوع به چالشی برای دولت او تبدیل شده است. در عین حال، ترکیه به دنبال تقویت موقعیت خود در بازسازی سوریه و جلوگیری از ایجاد خودمختاری کردها در شمال شرق این کشور است.
در نهایت، ترکیه با توجه به بحران اقتصادی و فشارهای داخلی ناشی از حضور پناهندگان سوری، به دنبال نزدیک‌تر شدن به دمشق است. این نزدیکی به‌ویژه با توجه به تغییرات در روابط بینالمللی و فشارهای روسیه و ایران بر ترکیه، در حال شکل‌گیری است.
روث میکائلسون روزنامه‌نگار و تحلیلگر مسائل خاورمیانه روزنامه گاردین نوشت: کمتر از یک هفته پس از فرار بشار اسد به مسکو، مقامات ترکیه پرچم خود را بر فراز سفارت‌شان در دمشق برافراشتند. برای نخستین بار در ۱۲ سال گذشته، هلال سرخ و سفید ترکیه بر فراز ساختمان این سفارت به اهتزاز درآمد، اگرچه بسیاری از پنجره‌های این ویلای مجلل همچنان بسته بودند.
سفر ابراهیم کالین به دمشق؛ آغاز نفوذ گسترده ترکیه در سوری
این تحول، تنها چند روز پس از سفر ابراهیم کالین، رئیس سازمان اطلاعات ترکیه، به دمشق اتفاق افتاد. کالین با خودرویی سیاه‌رنگ که احمد الشرع، رهبر هیئت تحریر الشام آن را هدایت می‌کرد، در خیابان‌های شلوغ پایتخت سوریه حرکت کرد. الشرع، با لباس غیرنظامی کالین را تا مسجد اموی همراهی کرد. کالین زیر طاق‌های تاریخی این مسجد دعا کرد و سپس، در میان انبوه جمعیتی که برای دیدن نخستین مقام بلندپایه خارجی پس از سقوط نظام اسد گرد آمده بودند، از مسجد خارج شد.
دارین خلیفه، تحلیلگر گروه بینالمللی بحران، این سفر را «نمایشی از پیروزی» توصیف کرده و می‌گوید: «آنکارا اکنون به یکی از بزرگ‌ترین برندگان تغییر حکومت در دمشق تبدیل شده است.» به گفته خلیفه، سقوط بشار اسد نه تنها سیاست‌های رجب طیب اردوغان در قبال سوریه را تأیید کرد، بلکه زمینه‌ای برای افزایش نفوذ ترکیه در شمال شرق سوریه و مشارکت در بازسازی این کشور فراهم آورد. وی تاکید می‌کند: «رابطه میان هیئت تحریر الشام و ترکیه نباید بیش از حد بزرگ‌نمایی شود. این رابطه نیابتی نیست، اما ترکیه با صبر و انتظار تا زمان تثبیت اوضاع و سپس ورود قاطعانه از طریق سفر کالین، به‌خوبی عمل کرده است.»
تحلیل‌گران معتقدند ترکیه ماه‌ها هیئت تحریرالشام را در حالت تعلیق نگه داشت و مانع از آغاز حمله این گروه شد. آنکارا در نوامبر تلاش کرد تا با برگزاری نشستی با مقامات روسیه و ایران، اسد را به میز مذاکره بکشاند. اردوغان بعد‌ها گفت که اسد پیشنهاد او برای گفت‌و‌گو درباره آینده سوریه را رد کرده است، اقدامی که به اعتقاد او، آخرین فرصت اسد برای جلوگیری از سقوط حکومت ۵۳ ساله خانواده‌اش بود.
سفر محرمانه احمد الشرع به آنکارا؛ تغییر معادلات جنگ سوریه
نه تنها بشار اسد پیشنهاد مذاکره را رد کرد، بلکه نیروهای تحت فرمان او حملات خود را به تنها منطقه تحت کنترل هیئت تحریر الشام در ادلب تشدید کردند. این اقدام به افزایش تمایل هیئت تحریرالشام برای آغاز حمله منجر شد. دارین خلیفه معتقد است ترکیه از روسیه خواست تا اسد را برای توقف حملات متقاعد کند، اما این تلاش بی‌نتیجه بود. در نهایت، زمانی که احمد الشرع، رهبر هیئت تحریرالشام، در اواخر نوامبر به آنکارا سفر کرد و اعلام کرد نیروهایش آماده حمله هستند، ترکیه به دلیل ناکامی مسکو در کنترل اسد، با این اقدام موافقت کرد.
خلیفه می‌گوید: «در نهایت، ترکیه گفت: «باشه، بهشون درس بدید.»، اما انتظار نداشت که هیئت تحریرالشام بتواند حلب یا حتی کل کشور را تصرف کند. هیچ‌کس تصور نمی‌کرد که اوضاع به این سرعت و در این مقیاس تغییر کند. ترکیه احتمال می‌داد هیئت تحریرالشام به صورت تاکتیکی وانمود کند که به سمت شرق حرکت می‌کند، در حالی که قصد اصلی‌اش پیشروی به سمت جنوب بود، اما این تحول بسیار فراتر از پیش‌بینی‌ها بود.»
شورشیان تا حومه حمص پیشروی کردند و دو روز پیش از فرار اسد، به بزرگراه منتهی به دمشق رسیدند. در این مرحله، رجب طیب اردوغان حمایت خود را از این اقدام آشکار کرد. او در سخنانی در استانبول گفت: «این حرکت در سوریه بدون هیچ مانعی ادامه پیدا کند.» وی افزود که ترکیه با شبکه اطلاعاتی خود و همچنین از طریق گزارش‌های عمومی، تحولات را به دقت زیر نظر دارد.
بازگشت پناهجویان سوری؛ اولین گام ترکیه پس از سقوط اسد
گونول تول، تحلیلگر مؤسسه خاورمیانه، سقوط نظام اسد و پیروزی شورشیان را «موفقیتی فاجعه بار» برای ترکیه توصیف می‌کند. او معتقد است: «این تحول، اگرچه ترکیه را غافلگیر کرد، اما اکنون آنکارا از آن بهره‌برداری می‌کند. این پیروزی فرصت‌های جدیدی برای سیاست خارجی ترکیه و جایگاه داخلی اردوغان ایجاد کرده است، اما بی‌شک خطرات قابل توجهی نیز به همراه دارد.»
اردوغان سال‌ها تلاش کرده تا در مسئله پناهجویان سوری تعادلی ایجاد کند. از یک سو، او خود را به‌عنوان رهبری معرفی کرده که پذیرای مسلمانان آواره است و از سوی دیگر، فشارهای سیاسی شرکای ملی‌گرای ائتلاف خود را برای بازگرداندن بخشی از ۳.۲ میلیون پناهجوی سوری حاضر در ترکیه مدیریت کرده است. اکنون، با تغییر معادلات در سوریه، این مسئله به یکی از مهم‌ترین چالش‌ها و فرصت‌های پیشروی دولت اردوغان تبدیل شده است.
گونول تول معتقد است که سقوط بشار اسد به رجب طیب اردوغان فرصت داده تا جایگاه خود را به‌عنوان رهبر حامی سوری‌ها تقویت کند؛ در حالی که خروج هزاران نفر از سوریه، خواسته‌های ملی‌گرایان ترکیه را نیز برآورده کرده است. در این میان، مقامات ترکیه بلافاصله اقدامات خود را آغاز کردند. هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، یک روز پس از سقوط اسد اعلام کرد که بازگشت پناهجویان سوری آغاز خواهد شد. تا پایان هفته گذشته، حدود ۷۶۰۰ نفر از مرز عبور کرده بودند.
تعهد فیدان مبنی بر اینکه شرکت‌های ترکیه‌ای در بازسازی سوریه نقش کلیدی ایفا خواهند کرد، به افزایش سهام شرکت‌های ساخت‌وساز و سیمان‌سازی منجر شد، هرچند اعتبار این شرکت‌ها پس از زلزله‌های مرگبار اوایل سال گذشته در جنوب ترکیه و شمال سوریه همچنان مخدوش است. همزمان، ترکیه رویکرد محتاطانه‌ای در تعامل با گروه‌های مسلح کردی اتخاذ کرده که پیش‌تر آنها را سازمانهای تروریستی می‌نامید. گونول تول به تغییرات اساسی در سوریه اشاره می‌کند که رویکرد آنکارا را تغییر داده است. گروه‌های شورشی مورد حمایت ترکیه، نیروهای کردی تحت حمایت آمریکا را از شهرهای شمال سوریه عقب رانده و به‌سرعت مناطق تحت کنترل خود را گسترش داده‌اند.
دارین خلیفه با اشاره به وضعیت شمال شرق سوریه می‌گوید: «در حالی که توجه‌ها به دمشق معطوف شده، در شمال شرق سوریه هرج‌ومرج در جریان است و ترکیه به اهداف خود دست پیدا می‌کند. شهر منبج بدون جلب توجه رسانه‌ها به کنترل نیروهای تحت حمایت ترکیه درآمد و این پیشروی‌ها در مناطقی که پیش‌تر تصور نمی‌شد، ادامه دارد.»
هاکان فیدان، در کنفرانس سوریه که آخر هفته در اردن برگزار شد، راهبرد ترکیه را شفاف بیان کرد. او تأکید کرد: «ما از نمایندگان مشروع کرد‌های سوریه در دفاع از حقوق‌شان در دمشق حمایت می‌کنیم.» این اظهارات نشان می‌دهد که ترکیه تنها از نمایندگی کردها در پایتخت سوریه حمایت خواهد کرد، نه در مناطق دیگر. به گفته گونول تول، حضور مقامات ترکیه در دمشق به آنها اهرم‌های تازه‌ای در برابر حاکمان جدید سوریه داده است. آنکارا تلاش خواهد کرد تا مانع شکل‌گیری هرگونه اداره خودمختار کردی در شمال شرق شود. او می‌گوید: «سوریه پس از اسد ابزار‌های زیادی به ترکیه می‌دهد.
هیئت تحریر الشام نیز برای جلب حمایت بینالمللی به کمک ترکیه نیازمند است و از نفوذ آنکارا برای پرهیز از انزوا استفاده خواهد کرد. در این میان، ترکیه همچنان دروازه اصلی ارتباط هیئت تحریرالشام با جهان خارج باقی خواهد ماند.» تول تاکید می‌کند: «ترکیه در مراحل مختلف، از بازسازی و زیرساخت‌سازی گرفته تا سرمایه‌گذاری در سوریه، نقشی کلیدی ایفا خواهد کرد. این کشور خود را به‌عنوان بازیگری محوری در دوران پس از اسد تثبیت کرده است.»
انگیزه‌های اردوغان از قمار در سوریه/ چرا ترکیه برای سقوط بشار اسد نقشه کشید؟
با آغاز حرکت شورشیان از استان ادلب سوریه که هدفش ساقط کردن نظام بشار اسد بود، نقش ترکیه در پشتیبانی و هدایت نیروهای عملیاتی تحریرالشام انکارناپذیر بود. انگیزه اردوغان از این مداخله سیاسی و نظامی چیست و سوریه چه مشکلاتی برای ترکیه ایجاد کرده بود؟
روابط ترکیه و سوریه با بحران این کشور در سال ۲۰۱۱ وارد مرحله جدیدی شد. جایی که بعد از شدت یافتن اعتراضات سیاسی و سرکوب آنها از سوی حکومت مرکزی، هسته های جنگجوی نظامی برای ساقط کردن نظام بشار اسد تشکیل شد. این وضعیت بستر مناسبی را برای ورود داعش و سپس تقویت انگیزه های جدایی طلبانه کردها در شمال سوریه و هم مرز با ترکیه ایجاد کرد.
جایی که خط قرمز اردوغان بود و پس از آرام شدن اوضاع که ایران نقش مهمی در آن داشت، توجه ترکیه را به گسترش روابط سیاسی و اقتصادی با بشار اسد سوق داد. اما دست ردِ اسد به ترکیه و سردی روابط دو کشور و نزدیکی اسد به ایران، اردوغان را بیش از هر زمان به تغییر زمین بازی و بازیگران هدایت کرد. در چنین شرایطی او موفق شد الگوی سیاسی و اقتصادی موفقی را در استان ادلب به مردم سوریه به عنوان تصویری از فردای سقوط بشار اسد نشان دهد.
حمایت های او از تحریرالشام نتیجه داد و در حالی که همه حامیان بشار اسد سرگرم زمین های بازی جنگ غزه و اوکراین بودند، شورشیان تحت حمایتش با سرعت به سوی دمشق حرکت کردند و موفق شدند بشار اسد را ساقط کنند.
در چه مسیری ترکیه و سوریه به هم می رسند؟
مسیر نزدیکی ترکیه و سوریه چیز جدیدی نیست چرا که جلوه های آن از سال ۲۰۲۲ آشکار شد. به ویژه پس از آغاز روابط بین دو کشور که این نزدیکی در سال ۲۰۱۷ به هدف اصلی روسیه نیز در گفتگوهای «مسیر آستانه» تبدیل شد. مسکو گام های مختلفی را با هدف تسهیل بحث و گرد هم آوردن مقامات هر دو کشور برداشت. اولین دیدار رسمی در اواخر سال ۲۰۲۲ بود، زمانی که وزرای دفاع ترکیه و سوریه با همتای روسی خود در مسکو دیدار کردند تا در مورد مسائل مشترک گفتگو کنند.
سال ۲۰۲۳، وزرای خارجه روسیه، ترکیه، ایران و سوریه بر سر نقشه راهی که مسکو برای همسو شدن منافع هر دو کشور ارائه کرده بود، به توافق رسیدند. سال ۲۰۲۴ نیز نخست وزیر عراق از مشارکت بغداد در میانجیگری بین دو کشور خبر داد اما اراده کافی در دو طرف برای نزدیک شدن حول مسائل مشترک وجود نداشت.
چه آنکه انگیزه های متعددی برای نزدیکی بین دو کشور وجود داشت. از جمله این موارد می توان به تمایل روسیه برای تغییر وضعیت میدانی در شمال سوریه، به ویژه با توجه به جنگ در اوکراین و نیاز آن به تقویت دیپلماسی خود در خاورمیانه اشاره کرد که موضع اعلام شده خود را از زمان دخالت در بحران سوریه در سال ۲۰۱۵ مجددا تکرار کرد.
بحران اقتصادی ترکیه به سقوط بشار اسد سرعت داد
علاوه بر این، سوریه مشتاق بود تا مسیر گسترش روابط منطقه ای خود را به ویژه پس از به دست آوردن کرسی خود در اتحادیه عرب در ۷ مه ۲۰۲۳ ادامه دهد. با این حال، روشن بود که نزدیکی روابط با سوریه موضوع فوری تری برای ترکیه است.
این فوریت نه تنها به مسائل سیاست خارجی مربوط می شد، بلکه پیامدهای محلی نیز داشت که بر سطوح امنیتی، سیاسی و اقتصادی این کشور تأثیر می گذاشت. ترکیه یک بحران اقتصادی را تجربه می کرد و در اواخر سال ۲۰۲۳، لیر ترکیه در برابر دلار به پایین ترین سطح تاریخی و به ۲۹.۷ سِنت سقوط کرد و حدود ۳۷ درصد از ارزش خود را از دست داد. علاوه بر این، نرخ تورم سالانه در این کشور همچنان در حال افزایش بود و در مارس ۲۰۲۴ به حدود ۶۸.۵ درصد رسید که بحران هزینه ها و قیمت های زندگی را تشدید می کرد و نرخ فقر را نیز ۱۴ درصد افزایش داد.
به گفته اداره کل مدیریت مهاجرت ترکیه، بحران های اقتصادی تنش های داخلی متعددی را ایجاد کرده بود. به ویژه در مورد پناهندگان سوری در ترکیه که تعداد آنها بیش از سه میلیون نفر شده بود و حضور این اتباع سوری در ترکیه به معضلی اساسی برای اقتصاد ترکیه تبدیل شد که بشار اسد هم برای آن راهکاری نداشت. ایران و روسیه نیز به دلیل تحریم های اقتصادی اروپا و امریکا، ناتوان از کمک اقتصادی یا سرمایه گذاری در این کشور بودند.
.jpg)
در چنین شرایطی، ترکیه به جامعه ای قطبی در مورد پناهندگان سوری تبدیل شد و لفاظی های ضد پناهندگان بر انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی که در ماه مه ۲۰۲۳ برگزار شد، حاکم بود. هر دو حزب اصلی، حزب عدالت و توسعه و حزب جمهوری خواه مردم، بازگرداندن پناهندگان سوری را به عنوان یک هدف اصلی در مبارزات انتخاباتی خود قرار داده بودند و ترکیه نمی توانست هزینه های آنها را بر مردم کشورش تحمیل کند. آرمان مقاومت فلسطین نیز آنچنان که برای سایر کشورها معنادار است برای ترکیه معنادار نبود و اردوغان نمی توانست بدون چنین انگیزه های معنوی در مردم، هزینه های مادی حضور اتباع سوری را بر مردم تحمیل کند.
بنابراین، مسئله پناهندگان این نگرانی را ایجاد کرد که به اعمال خشونت اجتماعی تبدیل شود. در مرداد ۱۴۰۲، خانه ها و مشاغل سوری ها در آنکارا مورد اقدامات خشونت آمیز قرار گرفتند. در همان زمان، دولت ترکیه شاهد اقدامات خشونت آمیز علیه پناهندگان سوری و اموال و مشاغل آنها بود. همزمان یک گروه تلگرامی ترکیه به نام «شورش ترکیه» که خواستار خشونت علیه سوری ها بود، اطلاعات بانک گذرنامه ای آنها را افشا کرد که مکان بیش از ۳.۳ میلیون پناهنده سوری ساکن ترکیه را نشان می داد. از این رو مسئله اتباع سوری برای ترکیه به مسئله ای امنیتی تبدیل شد که بشار اسد به آن بی تفاوت بود و ناتوان از تغییر وضعیت اقتصادی و سیاسی سوریه.
سوریه به مرور به مسئله ملی سیاست ترکیه تبدیل شد
در چنین شرایطی، توهین های نژادپرستانه علیه گردشگران عرب، چه فیزیکی و چه کلامی یا آنلاین، بخش گردشگری ترکیه را نیز تحت تأثیر قرار داد، زیرا گردشگران عرب که ۱۰ درصد از کل بازدیدکنندگان ترکیه را در سه ماهه اول سال ۲۰۲۴ تشکیل می دادند و نزدیک به ۲۳۰۰۰۰ گردشگر عرب بودند، از این اقدامات آزرده می شدند و امکان تحریم بخش گردشگری ترکیه از سوی آنها وجود داشت. علاوه بر این، اقدامات خشونت آمیز محلی علیه سوری ها توانایی ترکیه را برای حفظ نظم در مناطق تحت کنترل خود در شمال سوریه تضعیف کرد. چه آنکه در همان ایام، مناطق روستایی حلب و ادلب شاهد درگیری بین نیروهای ترکیه و معترضان سوری بود که علیه رفتار آنها با پناهندگان تظاهرات می کردند.
این در حالی بود که ترکیه می ترسید که اگر دمشق کنترل مناطقی را که آنکارا نقش ضامن در آن ایفا می کند، دوباره به دست گیرد، می توانست منجر به هرج و مرج و درگیری شود و به طور بالقوه موج جدیدی از پناهندگان را به ترکیه بکشاند. این نگرانی با این احتمال افزایش یافت که جناح های مخالف مسلح به ویژه هیئت تحریر الشام که از سال ۲۰۱۸ در فهرست ایالات متحده در فهرست سازمان های تروریستی قرار داشتند، هرگونه توافق ترکیه-سوری را رد کنند.
اولویت های مخالفان داخلی اسد کاملا متفاوت از سوریه و ترکیه بود. علاوه بر این، دولت نجات سوریه، دولت جایگزین اپوزیسیون سوری در استان ادلب که مناطق تحت کنترل هیئت تحریر الشام را اداره می کند، شده بود و حضور یا موافقت با مصوبات نشست های ترکیه و سوریه در سال ۲۰۲۲ را نیز رد کرده بود و آن را تهدیدی برای جان میلیون ها سوری می دانست.
در میانه این منازعات، ترکیه در سال ۲۰۱۸ عملیات «شاخه زیتون» را برای کنترل منطقه عفرین (که زیر نظر واحدهای مدافع خلق کٌرد بود) و عملیات «چشمه صلح» را در سال ۲۰۱۹ برای ایجاد منطقه امن در شرق فرات و جلوگیری از استقرار نهادهای مدنی کٌرد در مرزهای خود آغاز کرد.
با این حال، با توجه به اصرار هر دو کشور بر پیش شرط های خود برای از سرگیری روابط، تمایل ترکیه برای افزودن میانجی های جدید به مذاکرات دنبال شد. در جریان کنفرانس مشترک ۱۴ ژوئیه بین هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه و فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه عربستان سعودی، اظهار داشت که عربستان سعودی در مورد موضوعات گفتگو با سوریه با ترکیه همکاری خواهد کرد. این تغییر به دلیل ابتکارات روسیه و ایران با هدف تغییر وضعیت کنونی در مناطقی بود که نیروهای ترکیه با آنها کار می کردند و کنترل ارتش سوریه را بر آنها تحمیل می کرد. در مقابل، به نظر می رسید مدل عربی نزدیکی با دمشق، بر اساس اصل «گام به گام» ، برای ترکیه مناسب تر بود. اما تمام تلاش ها برای حل و فصل اختلافات بین سوریه و ترکیه شکست خورد.
وجود اختلافات مرزی بین کردها و ترکیه، نگرانی های امنیتی اردوغان را دوچندان کرد و به ایجاد خلائی منجر شد که روز به روز آرمان خودمختاری کردها را تقویت می کرد. در چنین شرایطی هیئت تحریر الشام با انجام فعالیت های مستقل از آنکارا و دمشق، تحکیم دولت خود در مناطق تحت کنترل را به مثابه یک هدف تمام عیار دنبال کرد تا خود را به عنوان نماینده میانه رو مردم سوریه در جامعه بین المللی معرفی کند. در نتیجه موفقیت و تفاهمی بین تحریرالشام و ترکیه بر سر سقوط بشار اسد انجام شد تا هر دو به سوی آن حرکت کنند. توافقاتی که یک شبه حاصل نشد و زمینه اصلی آن را عدم بازسازی اقتصادی و سیاسی سوریه از سوی حامیان بشار اسد، بعد از شکست داعش سرعت داد.
سقوط بشار اسد به ترکیه فرصت‌های جدیدی برای افزایش نفوذ در شمال شرق سوریه و مشارکت در بازسازی این کشور فراهم کرده است. در حالی که ترکیه تلاش کرد تا اسد را به مذاکره ترغیب کند، وی این پیشنهاد را رد کرد و در نتیجه، هیئت تحریر الشام به حملات خود علیه نیروهای اسد ادامه داد. ترکیه، در نهایت، با پیشروی شورشیان به سمت دمشق، حمایت خود را از این اقدام اعلام کرد.
تحلیل‌گران همچنین به تأثیرات داخلی این تحولات بر ترکیه اشاره می‌کنند، به‌ویژه در زمینه پناهندگان سوری. با سقوط اسد، اردوغان به دنبال بازگشت پناهجویان به سوریه است و این موضوع به چالشی برای دولت او تبدیل شده است. در عین حال، ترکیه به دنبال تقویت موقعیت خود در بازسازی سوریه و جلوگیری از ایجاد خودمختاری کردها در شمال شرق این کشور است.
در نهایت، ترکیه با توجه به بحران اقتصادی و فشارهای داخلی ناشی از حضور پناهندگان سوری، به دنبال نزدیک‌تر شدن به دمشق است. این نزدیکی به‌ویژه با توجه به تغییرات در روابط بینالمللی و فشارهای روسیه و ایران بر ترکیه، در حال شکل‌گیری است.
روث میکائلسون روزنامه‌نگار و تحلیلگر مسائل خاورمیانه روزنامه گاردین نوشت: کمتر از یک هفته پس از فرار بشار اسد به مسکو، مقامات ترکیه پرچم خود را بر فراز سفارت‌شان در دمشق برافراشتند. برای نخستین بار در ۱۲ سال گذشته، هلال سرخ و سفید ترکیه بر فراز ساختمان این سفارت به اهتزاز درآمد، اگرچه بسیاری از پنجره‌های این ویلای مجلل همچنان بسته بودند.سفر ابراهیم کالین به دمشق؛ آغاز نفوذ گسترده ترکیه در سوری
این تحول، تنها چند روز پس از سفر ابراهیم کالین، رئیس سازمان اطلاعات ترکیه، به دمشق اتفاق افتاد. کالین با خودرویی سیاه‌رنگ که احمد الشرع، رهبر هیئت تحریر الشام آن را هدایت می‌کرد، در خیابان‌های شلوغ پایتخت سوریه حرکت کرد. الشرع، با لباس غیرنظامی کالین را تا مسجد اموی همراهی کرد. کالین زیر طاق‌های تاریخی این مسجد دعا کرد و سپس، در میان انبوه جمعیتی که برای دیدن نخستین مقام بلندپایه خارجی پس از سقوط نظام اسد گرد آمده بودند، از مسجد خارج شد.
دارین خلیفه، تحلیلگر گروه بینالمللی بحران، این سفر را «نمایشی از پیروزی» توصیف کرده و می‌گوید: «آنکارا اکنون به یکی از بزرگ‌ترین برندگان تغییر حکومت در دمشق تبدیل شده است.» به گفته خلیفه، سقوط بشار اسد نه تنها سیاست‌های رجب طیب اردوغان در قبال سوریه را تأیید کرد، بلکه زمینه‌ای برای افزایش نفوذ ترکیه در شمال شرق سوریه و مشارکت در بازسازی این کشور فراهم آورد. وی تاکید می‌کند: «رابطه میان هیئت تحریر الشام و ترکیه نباید بیش از حد بزرگ‌نمایی شود. این رابطه نیابتی نیست، اما ترکیه با صبر و انتظار تا زمان تثبیت اوضاع و سپس ورود قاطعانه از طریق سفر کالین، به‌خوبی عمل کرده است.»
تحلیل‌گران معتقدند ترکیه ماه‌ها هیئت تحریرالشام را در حالت تعلیق نگه داشت و مانع از آغاز حمله این گروه شد. آنکارا در نوامبر تلاش کرد تا با برگزاری نشستی با مقامات روسیه و ایران، اسد را به میز مذاکره بکشاند. اردوغان بعد‌ها گفت که اسد پیشنهاد او برای گفت‌و‌گو درباره آینده سوریه را رد کرده است، اقدامی که به اعتقاد او، آخرین فرصت اسد برای جلوگیری از سقوط حکومت ۵۳ ساله خانواده‌اش بود.
سفر محرمانه احمد الشرع به آنکارا؛ تغییر معادلات جنگ سوریه
نه تنها بشار اسد پیشنهاد مذاکره را رد کرد، بلکه نیروهای تحت فرمان او حملات خود را به تنها منطقه تحت کنترل هیئت تحریر الشام در ادلب تشدید کردند. این اقدام به افزایش تمایل هیئت تحریرالشام برای آغاز حمله منجر شد. دارین خلیفه معتقد است ترکیه از روسیه خواست تا اسد را برای توقف حملات متقاعد کند، اما این تلاش بی‌نتیجه بود. در نهایت، زمانی که احمد الشرع، رهبر هیئت تحریرالشام، در اواخر نوامبر به آنکارا سفر کرد و اعلام کرد نیروهایش آماده حمله هستند، ترکیه به دلیل ناکامی مسکو در کنترل اسد، با این اقدام موافقت کرد.
خلیفه می‌گوید: «در نهایت، ترکیه گفت: «باشه، بهشون درس بدید.»، اما انتظار نداشت که هیئت تحریرالشام بتواند حلب یا حتی کل کشور را تصرف کند. هیچ‌کس تصور نمی‌کرد که اوضاع به این سرعت و در این مقیاس تغییر کند. ترکیه احتمال می‌داد هیئت تحریرالشام به صورت تاکتیکی وانمود کند که به سمت شرق حرکت می‌کند، در حالی که قصد اصلی‌اش پیشروی به سمت جنوب بود، اما این تحول بسیار فراتر از پیش‌بینی‌ها بود.»
شورشیان تا حومه حمص پیشروی کردند و دو روز پیش از فرار اسد، به بزرگراه منتهی به دمشق رسیدند. در این مرحله، رجب طیب اردوغان حمایت خود را از این اقدام آشکار کرد. او در سخنانی در استانبول گفت: «این حرکت در سوریه بدون هیچ مانعی ادامه پیدا کند.» وی افزود که ترکیه با شبکه اطلاعاتی خود و همچنین از طریق گزارش‌های عمومی، تحولات را به دقت زیر نظر دارد.
بازگشت پناهجویان سوری؛ اولین گام ترکیه پس از سقوط اسد
گونول تول، تحلیلگر مؤسسه خاورمیانه، سقوط نظام اسد و پیروزی شورشیان را «موفقیتی فاجعه بار» برای ترکیه توصیف می‌کند. او معتقد است: «این تحول، اگرچه ترکیه را غافلگیر کرد، اما اکنون آنکارا از آن بهره‌برداری می‌کند. این پیروزی فرصت‌های جدیدی برای سیاست خارجی ترکیه و جایگاه داخلی اردوغان ایجاد کرده است، اما بی‌شک خطرات قابل توجهی نیز به همراه دارد.»
اردوغان سال‌ها تلاش کرده تا در مسئله پناهجویان سوری تعادلی ایجاد کند. از یک سو، او خود را به‌عنوان رهبری معرفی کرده که پذیرای مسلمانان آواره است و از سوی دیگر، فشارهای سیاسی شرکای ملی‌گرای ائتلاف خود را برای بازگرداندن بخشی از ۳.۲ میلیون پناهجوی سوری حاضر در ترکیه مدیریت کرده است. اکنون، با تغییر معادلات در سوریه، این مسئله به یکی از مهم‌ترین چالش‌ها و فرصت‌های پیشروی دولت اردوغان تبدیل شده است.
گونول تول معتقد است که سقوط بشار اسد به رجب طیب اردوغان فرصت داده تا جایگاه خود را به‌عنوان رهبر حامی سوری‌ها تقویت کند؛ در حالی که خروج هزاران نفر از سوریه، خواسته‌های ملی‌گرایان ترکیه را نیز برآورده کرده است. در این میان، مقامات ترکیه بلافاصله اقدامات خود را آغاز کردند. هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، یک روز پس از سقوط اسد اعلام کرد که بازگشت پناهجویان سوری آغاز خواهد شد. تا پایان هفته گذشته، حدود ۷۶۰۰ نفر از مرز عبور کرده بودند.
تعهد فیدان مبنی بر اینکه شرکت‌های ترکیه‌ای در بازسازی سوریه نقش کلیدی ایفا خواهند کرد، به افزایش سهام شرکت‌های ساخت‌وساز و سیمان‌سازی منجر شد، هرچند اعتبار این شرکت‌ها پس از زلزله‌های مرگبار اوایل سال گذشته در جنوب ترکیه و شمال سوریه همچنان مخدوش است. همزمان، ترکیه رویکرد محتاطانه‌ای در تعامل با گروه‌های مسلح کردی اتخاذ کرده که پیش‌تر آنها را سازمانهای تروریستی می‌نامید. گونول تول به تغییرات اساسی در سوریه اشاره می‌کند که رویکرد آنکارا را تغییر داده است. گروه‌های شورشی مورد حمایت ترکیه، نیروهای کردی تحت حمایت آمریکا را از شهرهای شمال سوریه عقب رانده و به‌سرعت مناطق تحت کنترل خود را گسترش داده‌اند.
دارین خلیفه با اشاره به وضعیت شمال شرق سوریه می‌گوید: «در حالی که توجه‌ها به دمشق معطوف شده، در شمال شرق سوریه هرج‌ومرج در جریان است و ترکیه به اهداف خود دست پیدا می‌کند. شهر منبج بدون جلب توجه رسانه‌ها به کنترل نیروهای تحت حمایت ترکیه درآمد و این پیشروی‌ها در مناطقی که پیش‌تر تصور نمی‌شد، ادامه دارد.»
هاکان فیدان، در کنفرانس سوریه که آخر هفته در اردن برگزار شد، راهبرد ترکیه را شفاف بیان کرد. او تأکید کرد: «ما از نمایندگان مشروع کرد‌های سوریه در دفاع از حقوق‌شان در دمشق حمایت می‌کنیم.» این اظهارات نشان می‌دهد که ترکیه تنها از نمایندگی کردها در پایتخت سوریه حمایت خواهد کرد، نه در مناطق دیگر. به گفته گونول تول، حضور مقامات ترکیه در دمشق به آنها اهرم‌های تازه‌ای در برابر حاکمان جدید سوریه داده است. آنکارا تلاش خواهد کرد تا مانع شکل‌گیری هرگونه اداره خودمختار کردی در شمال شرق شود. او می‌گوید: «سوریه پس از اسد ابزار‌های زیادی به ترکیه می‌دهد.
هیئت تحریر الشام نیز برای جلب حمایت بینالمللی به کمک ترکیه نیازمند است و از نفوذ آنکارا برای پرهیز از انزوا استفاده خواهد کرد. در این میان، ترکیه همچنان دروازه اصلی ارتباط هیئت تحریرالشام با جهان خارج باقی خواهد ماند.» تول تاکید می‌کند: «ترکیه در مراحل مختلف، از بازسازی و زیرساخت‌سازی گرفته تا سرمایه‌گذاری در سوریه، نقشی کلیدی ایفا خواهد کرد. این کشور خود را به‌عنوان بازیگری محوری در دوران پس از اسد تثبیت کرده است.»
انگیزه‌های اردوغان از قمار در سوریه/ چرا ترکیه برای سقوط بشار اسد نقشه کشید؟
با آغاز حرکت شورشیان از استان ادلب سوریه که هدفش ساقط کردن نظام بشار اسد بود، نقش ترکیه در پشتیبانی و هدایت نیروهای عملیاتی تحریرالشام انکارناپذیر بود. انگیزه اردوغان از این مداخله سیاسی و نظامی چیست و سوریه چه مشکلاتی برای ترکیه ایجاد کرده بود؟
روابط ترکیه و سوریه با بحران این کشور در سال ۲۰۱۱ وارد مرحله جدیدی شد. جایی که بعد از شدت یافتن اعتراضات سیاسی و سرکوب آنها از سوی حکومت مرکزی، هسته های جنگجوی نظامی برای ساقط کردن نظام بشار اسد تشکیل شد. این وضعیت بستر مناسبی را برای ورود داعش و سپس تقویت انگیزه های جدایی طلبانه کردها در شمال سوریه و هم مرز با ترکیه ایجاد کرد.
جایی که خط قرمز اردوغان بود و پس از آرام شدن اوضاع که ایران نقش مهمی در آن داشت، توجه ترکیه را به گسترش روابط سیاسی و اقتصادی با بشار اسد سوق داد. اما دست ردِ اسد به ترکیه و سردی روابط دو کشور و نزدیکی اسد به ایران، اردوغان را بیش از هر زمان به تغییر زمین بازی و بازیگران هدایت کرد. در چنین شرایطی او موفق شد الگوی سیاسی و اقتصادی موفقی را در استان ادلب به مردم سوریه به عنوان تصویری از فردای سقوط بشار اسد نشان دهد.
حمایت های او از تحریرالشام نتیجه داد و در حالی که همه حامیان بشار اسد سرگرم زمین های بازی جنگ غزه و اوکراین بودند، شورشیان تحت حمایتش با سرعت به سوی دمشق حرکت کردند و موفق شدند بشار اسد را ساقط کنند.
در چه مسیری ترکیه و سوریه به هم می رسند؟
مسیر نزدیکی ترکیه و سوریه چیز جدیدی نیست چرا که جلوه های آن از سال ۲۰۲۲ آشکار شد. به ویژه پس از آغاز روابط بین دو کشور که این نزدیکی در سال ۲۰۱۷ به هدف اصلی روسیه نیز در گفتگوهای «مسیر آستانه» تبدیل شد. مسکو گام های مختلفی را با هدف تسهیل بحث و گرد هم آوردن مقامات هر دو کشور برداشت. اولین دیدار رسمی در اواخر سال ۲۰۲۲ بود، زمانی که وزرای دفاع ترکیه و سوریه با همتای روسی خود در مسکو دیدار کردند تا در مورد مسائل مشترک گفتگو کنند.
سال ۲۰۲۳، وزرای خارجه روسیه، ترکیه، ایران و سوریه بر سر نقشه راهی که مسکو برای همسو شدن منافع هر دو کشور ارائه کرده بود، به توافق رسیدند. سال ۲۰۲۴ نیز نخست وزیر عراق از مشارکت بغداد در میانجیگری بین دو کشور خبر داد اما اراده کافی در دو طرف برای نزدیک شدن حول مسائل مشترک وجود نداشت.
چه آنکه انگیزه های متعددی برای نزدیکی بین دو کشور وجود داشت. از جمله این موارد می توان به تمایل روسیه برای تغییر وضعیت میدانی در شمال سوریه، به ویژه با توجه به جنگ در اوکراین و نیاز آن به تقویت دیپلماسی خود در خاورمیانه اشاره کرد که موضع اعلام شده خود را از زمان دخالت در بحران سوریه در سال ۲۰۱۵ مجددا تکرار کرد.
بحران اقتصادی ترکیه به سقوط بشار اسد سرعت داد
علاوه بر این، سوریه مشتاق بود تا مسیر گسترش روابط منطقه ای خود را به ویژه پس از به دست آوردن کرسی خود در اتحادیه عرب در ۷ مه ۲۰۲۳ ادامه دهد. با این حال، روشن بود که نزدیکی روابط با سوریه موضوع فوری تری برای ترکیه است.
این فوریت نه تنها به مسائل سیاست خارجی مربوط می شد، بلکه پیامدهای محلی نیز داشت که بر سطوح امنیتی، سیاسی و اقتصادی این کشور تأثیر می گذاشت. ترکیه یک بحران اقتصادی را تجربه می کرد و در اواخر سال ۲۰۲۳، لیر ترکیه در برابر دلار به پایین ترین سطح تاریخی و به ۲۹.۷ سِنت سقوط کرد و حدود ۳۷ درصد از ارزش خود را از دست داد. علاوه بر این، نرخ تورم سالانه در این کشور همچنان در حال افزایش بود و در مارس ۲۰۲۴ به حدود ۶۸.۵ درصد رسید که بحران هزینه ها و قیمت های زندگی را تشدید می کرد و نرخ فقر را نیز ۱۴ درصد افزایش داد.
به گفته اداره کل مدیریت مهاجرت ترکیه، بحران های اقتصادی تنش های داخلی متعددی را ایجاد کرده بود. به ویژه در مورد پناهندگان سوری در ترکیه که تعداد آنها بیش از سه میلیون نفر شده بود و حضور این اتباع سوری در ترکیه به معضلی اساسی برای اقتصاد ترکیه تبدیل شد که بشار اسد هم برای آن راهکاری نداشت. ایران و روسیه نیز به دلیل تحریم های اقتصادی اروپا و امریکا، ناتوان از کمک اقتصادی یا سرمایه گذاری در این کشور بودند.
در چنین شرایطی، ترکیه به جامعه ای قطبی در مورد پناهندگان سوری تبدیل شد و لفاظی های ضد پناهندگان بر انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی که در ماه مه ۲۰۲۳ برگزار شد، حاکم بود. هر دو حزب اصلی، حزب عدالت و توسعه و حزب جمهوری خواه مردم، بازگرداندن پناهندگان سوری را به عنوان یک هدف اصلی در مبارزات انتخاباتی خود قرار داده بودند و ترکیه نمی توانست هزینه های آنها را بر مردم کشورش تحمیل کند. آرمان مقاومت فلسطین نیز آنچنان که برای سایر کشورها معنادار است برای ترکیه معنادار نبود و اردوغان نمی توانست بدون چنین انگیزه های معنوی در مردم، هزینه های مادی حضور اتباع سوری را بر مردم تحمیل کند.
بنابراین، مسئله پناهندگان این نگرانی را ایجاد کرد که به اعمال خشونت اجتماعی تبدیل شود. در مرداد ۱۴۰۲، خانه ها و مشاغل سوری ها در آنکارا مورد اقدامات خشونت آمیز قرار گرفتند. در همان زمان، دولت ترکیه شاهد اقدامات خشونت آمیز علیه پناهندگان سوری و اموال و مشاغل آنها بود. همزمان یک گروه تلگرامی ترکیه به نام «شورش ترکیه» که خواستار خشونت علیه سوری ها بود، اطلاعات بانک گذرنامه ای آنها را افشا کرد که مکان بیش از ۳.۳ میلیون پناهنده سوری ساکن ترکیه را نشان می داد. از این رو مسئله اتباع سوری برای ترکیه به مسئله ای امنیتی تبدیل شد که بشار اسد به آن بی تفاوت بود و ناتوان از تغییر وضعیت اقتصادی و سیاسی سوریه.
سوریه به مرور به مسئله ملی سیاست ترکیه تبدیل شد
در چنین شرایطی، توهین های نژادپرستانه علیه گردشگران عرب، چه فیزیکی و چه کلامی یا آنلاین، بخش گردشگری ترکیه را نیز تحت تأثیر قرار داد، زیرا گردشگران عرب که ۱۰ درصد از کل بازدیدکنندگان ترکیه را در سه ماهه اول سال ۲۰۲۴ تشکیل می دادند و نزدیک به ۲۳۰۰۰۰ گردشگر عرب بودند، از این اقدامات آزرده می شدند و امکان تحریم بخش گردشگری ترکیه از سوی آنها وجود داشت. علاوه بر این، اقدامات خشونت آمیز محلی علیه سوری ها توانایی ترکیه را برای حفظ نظم در مناطق تحت کنترل خود در شمال سوریه تضعیف کرد. چه آنکه در همان ایام، مناطق روستایی حلب و ادلب شاهد درگیری بین نیروهای ترکیه و معترضان سوری بود که علیه رفتار آنها با پناهندگان تظاهرات می کردند.
این در حالی بود که ترکیه می ترسید که اگر دمشق کنترل مناطقی را که آنکارا نقش ضامن در آن ایفا می کند، دوباره به دست گیرد، می توانست منجر به هرج و مرج و درگیری شود و به طور بالقوه موج جدیدی از پناهندگان را به ترکیه بکشاند. این نگرانی با این احتمال افزایش یافت که جناح های مخالف مسلح به ویژه هیئت تحریر الشام که از سال ۲۰۱۸ در فهرست ایالات متحده در فهرست سازمان های تروریستی قرار داشتند، هرگونه توافق ترکیه-سوری را رد کنند.
اولویت های مخالفان داخلی اسد کاملا متفاوت از سوریه و ترکیه بود. علاوه بر این، دولت نجات سوریه، دولت جایگزین اپوزیسیون سوری در استان ادلب که مناطق تحت کنترل هیئت تحریر الشام را اداره می کند، شده بود و حضور یا موافقت با مصوبات نشست های ترکیه و سوریه در سال ۲۰۲۲ را نیز رد کرده بود و آن را تهدیدی برای جان میلیون ها سوری می دانست.
در میانه این منازعات، ترکیه در سال ۲۰۱۸ عملیات «شاخه زیتون» را برای کنترل منطقه عفرین (که زیر نظر واحدهای مدافع خلق کٌرد بود) و عملیات «چشمه صلح» را در سال ۲۰۱۹ برای ایجاد منطقه امن در شرق فرات و جلوگیری از استقرار نهادهای مدنی کٌرد در مرزهای خود آغاز کرد.
با این حال، با توجه به اصرار هر دو کشور بر پیش شرط های خود برای از سرگیری روابط، تمایل ترکیه برای افزودن میانجی های جدید به مذاکرات دنبال شد. در جریان کنفرانس مشترک ۱۴ ژوئیه بین هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه و فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه عربستان سعودی، اظهار داشت که عربستان سعودی در مورد موضوعات گفتگو با سوریه با ترکیه همکاری خواهد کرد. این تغییر به دلیل ابتکارات روسیه و ایران با هدف تغییر وضعیت کنونی در مناطقی بود که نیروهای ترکیه با آنها کار می کردند و کنترل ارتش سوریه را بر آنها تحمیل می کرد. در مقابل، به نظر می رسید مدل عربی نزدیکی با دمشق، بر اساس اصل «گام به گام» ، برای ترکیه مناسب تر بود. اما تمام تلاش ها برای حل و فصل اختلافات بین سوریه و ترکیه شکست خورد.
وجود اختلافات مرزی بین کردها و ترکیه، نگرانی های امنیتی اردوغان را دوچندان کرد و به ایجاد خلائی منجر شد که روز به روز آرمان خودمختاری کردها را تقویت می کرد. در چنین شرایطی هیئت تحریر الشام با انجام فعالیت های مستقل از آنکارا و دمشق، تحکیم دولت خود در مناطق تحت کنترل را به مثابه یک هدف تمام عیار دنبال کرد تا خود را به عنوان نماینده میانه رو مردم سوریه در جامعه بین المللی معرفی کند. در نتیجه موفقیت و تفاهمی بین تحریرالشام و ترکیه بر سر سقوط بشار اسد انجام شد تا هر دو به سوی آن حرکت کنند. توافقاتی که یک شبه حاصل نشد و زمینه اصلی آن را عدم بازسازی اقتصادی و سیاسی سوریه از سوی حامیان بشار اسد، بعد از شکست داعش سرعت داد.
