شاهراه تنفسی مردم زاگرس در حال نابودی است / کرونا هم به جان بلوط‌ها افتاده / سکوت دانشگاه یاسوج، منابع طبیعی، محیط زیست و صدا و سیما / بهمنی‌نژاد: انفجار جمعیتی آفت در جنگل‌های زاگرس

کبنا ؛20 درصد جنگل‌های زاگرس متعلق به استان کهگیلویه و بویراحمد است، در واقع 873600 هکتار (53 درصد مساحت کل کهگیلویه و بویراحمد) را جنگل تشکیل می‌دهد و این فرصت بی‌نظیری است که در اختیار مردم این استان قرار دارد. متأسفانه در سال‌های اخیر جنگل‌های استان کهگیلویه و بویراحمد طعمه حریق شده‌اند و بخش زیادی از این جنگل‌ها آسیب دیده‌اند. این روزها هم آفت به جان جنگل‌‌ها افتاده و کسی هم ککش نمی‌گزد، دانشگاه یاسوج که نقش موثری از او در سطح جامعه دیده نمی‌شود و مانند سایر دستگاه‌های دولتی دچار روزمرگی شده و بیخ گوش هیئت علمی این دانشگاه بلوط‌ها به دام آفت افتاده‌اند و در آستانه نابودی قرار دارند، سکوت کرده و شاید اصلاً هم برای آنها منابع طبیعی ارزش و جایگاه چندانی نداشته باشد. چرا هیچ خبری از تحقیقات علمی و پژوهشی برای نجات جنگل‌های استان کهگیلویه و بویراحمد نیست. نفع دانشگاه یاسوج، دانشکده کشاورزی و این همه اعضای هیئت علمی چیست؟ زندگی و تنفس مردم زاگرس‌نشین از این جنگل‌ها و بلوط‌ها است. شاهراه تنفسی مردم زاگرس نشین در حال نابودی است، از آن طرف اداره‌کل منابع طبیعی، محیط زیست و صدا و سیمای مرکز استان کهگیلویه و بویراحمد سکوت کرده‌اند و مددی برای نجات بلوط‌ها نمی‌طلبند. 
ایرنا در این زمینه می‌نویسد: این روزها در جنگل‌های زاگرس پدیده‌ای رخ داده که در پشت برگ‌های درختان بلوط دانه‌های کوچکی به تعداد زیاد دیده می‌شود، و این دانه‌ها چنان به ریه‌های زاگرس چنبره زده‌اند که گویا می‌خواهند آن را از نفس بیاندازند.
 درختان بلوط مهمترین گونه گیاهی جنگل‌های غرب کشور بشمار می‌روند و در میان مردم لر زبان کهگیلویه و بویراحمد این درخت از ارزش و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است طوری که حتی شاعران این خطه از اصالت و ریشه درخت بلوط سخن به میان آورده‌اند.
 یکی از این سروده‌های زیبا مربوط به شادروان هنرمند و شاعر حسین پناهی است که آورده «من خویش را به بلوط پیر اصالت گره زده‌ام، تاریخ را با تمام لهجه‌هایش خوانده‌ام اما هیچوقت ایلم را از یاد نبرده‌ام. چرا که درخت بی ریشه هیمه‌ای بیش نیست.»
متأسفانه به دلیل رشد جمعیت در یکصد ساله اخیر و نیاز جنگل نشینان به سوخت، منبع غذایی برای دام‌ها، کشاورزی، تغییرکاربری های اراضی و در نهایت بهره‌برداری غیراصولی از این جنگل‌ها به‌کلی چهره مناطق جنگلی را دگرگون کرده و بجز در نقاط معدودی نشانی از انبوهی سابق این جنگل‌ها نیست.
 از سوی دیگر آتش سوزی‌های مکرر، آفت‌های گوناگون، خشکسالی، قطع درختان برای تهیه هیزم و ذغال و غیره دامنگیر جنگل‌های سبز زاگرس در مناطق مختلف این رشته کوه بویژه در کهگیلویه و بویراحمد شده و خسارت‌های غیرقابل جبرانی به این منابع عظیم جنگلی وارد شده است.
 طی سالهای گذشته در بحث جاده سازی در مناطق مختلف استان کهگیلویه و بویراحمد نیز درختان بسیاری قطع شدند و حتی بسیاری از دوستداران محیط زیست به این مساله واکنش نشان دادند.
 رئیس اداره جنگلداری و جنگل کاری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری کهگیلویه و بویراحمد گفت: ۲۲۰ هزار هکتار از جنگل‌های بلوط این استان بر اثر تغییرات اقلیمی، خشکسالی های پی در پی، نفوذ ریزگردها و شیوع آفت دچار خشکیدگی شده است.
 جواد رحیمیان افزود: این درختان دچار آسیب ۲۵ تا ۱۰۰ درصد شده‌اند و نهال‌های جدید در این مناطق کشت و جایگزین می‌شود.
 اما آنچه این روزها این منابع جنگلی را بیش از هر زمان دیگر در معرض تهدید جدی ونابودی قرار داده بیماری شبیه گال هست که روی برگ‌های درختان زاگرس به صورت دانه‌های کوچکی را قابل مشاهده است و تمامی درختان بلوط در استان را در برگرفته است.
 یکی از بانوان ساکن روستای کریک واقع در دامنه شهرستان دنا گفت: در این مدت ۵۰ سالی که در جنگل‌های دنا زندگی می‌کنم چنین دانه‌های ریزی که شبیه به یک آفت جدید است را روی برگ‌ها ندیده بودم.
 این زن سالخورده افزود: این دانه‌ها علاوه بر برگ‌های بلوط، به میوه آن هم آسیب می زند.
 امید سجادیان فعال محیط زیست در کهگیلویه و بویراحمد در این باره، می‌گوید که این روزها روی درختان بلوط اطراف شهر یاسوج نوعی ناهنجاری روی برگ‌های درخت دیده می‌شود که کارشناسان از این دانه‌ها گال می گویندو
 وی ادامه داد: گال نوعی رشد غیرطبیعی و تغییر شکل بافت‌های گیاهی است که توسط برخی از موجودات زنده از جمله حشرات ایجاد می‌شوند.
 سجادیان تصریح کرد: حشرات اغلب برای تغذیه و یا به عنوان پناهگاه از گال‌ها استفاده می‌کنند.
 این فعال محیط زیست در کهگیلویه و بویراحمد ابراز داشت: یکی از مهم‌ترین میزبان‌های عوامل گال‌زا درخت بلوط ایرانی است.
 وی تاکید کرد: دربین حشرات گالزا، زنبورهای گالزای بلوط روی قسمت‌های مشخصی از درختان میزبان گال تولید می‌کنند.
 سجادیان عنوان کرد: ترکیبات بیوشیمیایی و مقدار فعالیت آنتی‌اکسیدان در سرشاخه‌های گال‌دار نسبت به سرشاخه‌های بدون گال بیشتر است.
 وی افزود: به عبارت ساده‌تر ایجاد گال توسط زنبورهای گال زای بلوط تأثیر مثبتی در بقا و زادآوری این درختان دارد.
 سجادیان تاکید کرد: زنبورهای ایجاد کننده گال معمولاً درداخل گال قرار می‌گیرند و پس ازآنکه دوره لاروی آنها طی شد جداره پیله خود را سوراخ کرده و ازآن خارج می‌شوند.
 وی ادامه داد: زنبور گالزا جز پارازیت‌ها است (دشمن طبیعت طبیعی افات)، از گال ها در صنایع مختلف استفاده می‌شود.
 این فعال محیط زیست گفت: احتمالاً وقتی بیماری زغالی بلوط، سوسک جوب خوار، بقیه افات زیاد می‌شود باعث طغیان گال زنبور گال زا می‌شود.
 سجادیان عنوان کرد: راه مبارزه درختان مقابل افات ایجاد بانکت و تشتک در زیر درختان بلوط است، راه مبارزه با گونه‌های مهاجم سم پاشی نیست، هر گونه دخالت در جنگل اثرات جبران ناپذیری روی گونه‌های دیگه دارد و خواهد داشت.
 احمد بهمنی نژاد فارغ التحصیل از دانشگاه تهران و دارای مدرک دکترای مهندسی منابع طبیعی در این باره می‌گوید: اخیراً در جنگل‌های زاگرس پدیده‌ای رخ داده که در پشت برگ‌های درختان بلوط دانه‌های کوچکی به تعداد زیاد دیده می‌شود که اینها در واقع گال هستند، که توسط نوعی از حشرات روی برگ درخت ایجاد می‌شوند، حشره‌ای که در حال حاضر در درختان بلوط این گال ها را ایجاد کرده از نوع زنبورهای گالزا (Gall Wasp) می‌باشند.
 به گفته بهمنی نژاد در واقع این حشره از طریق دم تیز شبیه به نیشی که دارد پشت برگ درخت بلوط تخم گذاری می‌کند و تخمش را به داخل برگ تزریق می‌کند و در نتیجه برگ درخت به این عامل خارجی واکنش نشان داده و این شکل‌ها ایجاد می‌شود..
 وی ادامه داد: در واقع این زنبورها از خانواده Cypinidae هست، درختی که این زنبورها روی برگ آن تخم گذاری می‌کند میزبان (Host) نامیده می‌شود که این زنبورها در انتخاب میزبان بسیار تخصصی هستند و منحصراً هر گونه زنبوره روی گونه خاصی از درخت تخم گذاری می‌کند و این کار را منحصراً در قسمت خاصی از گیاه (برگ، جوانه، ساقه) انجام می‌دهند که در این مورد خاص میزبان گونه بلوط ایرانی (Quercus brantti) هست که حشره پشت برگ درخت اقدام به تخم گذاری می‌کند.
 وی گفت: گونه‌ها مختلفی از زنبورهای گالزای بلوط در ایران شناسایی شده (بیش از ۵۰ گونه) و در دنیا بیش از یکهزار گونه تا به حال گزارش شده است، البته هر زنبور را گونه خاصی تخم گذاری می‌کند، این زنبورها به طور طبیعی در تمام جنگل‌های بلوط ایران وجود دارد، شکل اندازه و رنگ گال های تولید شده توسط هر گونه متفاوت هست و حتی نوعی از آن وجود دارد که ارزش اقتصادی بالایی دارد و توسط بومی‌ها جمع آوری و به فروش می‌رسد، البته در آن نوع گال ها ماده موٍثره تانن با غلظت بالا وجود دارد که این ماده استفاده صنعتی و دارویی دارد.
 این پژوهشگر پیرامون علت انفجار جمعیتی این گونه زنبور گالزا نیز گفت: در حال حاضر پاسخ دقیقی نمی‌شود به این سئوال داد، برای اینکه پاسخ سئوال مذکور داده شود نیاز هست که پروژه‌های تحقیقاتی انجام شود، در ابتدا باید گونه گالزا مشخص بشود و اینکه بومی هست یا نه، اگر بومی نباشد خود وارداتی بودنش عامل انفجار جمعیتی‌اش می‌تواند باشد.
 وی گفت: بعد از شناسایی گونه گالزا نیاز هست که چرخه حیات (Life Cycle) این گونه به دقت بررسی بشود، همان طور که می دانید حشرات تا قبل از رسیدن به بلوط فازهای متعددی را طی می‌کنند.
 بهمنی نژاد ادامه داد: بعد از مشخص شدن این موارد می‌شود ریشه‌های انفجار جمعیتی آن را جستجو کرد و به طور کل می‌شود گفت در یک اکوسیستم بین اجزا آن به شکل طبیعی یک تعادلی برقرار هست که هروقت این تعادل به دلایلی مانند تغیرات اقلیمی، افرایش فعالیت‌های کشاورزی (سمپاشی ها، مبارازات بیولوژیک، کود دهی)، دخالت بشر در طبیعت (سمپاشی و محلول پاشی در طبیعت)، ارتباط گونه‌های مهاجم با یکدیگر در چرخه‌های غذایی، کاشت گونه‌های غیر بومی، گرمایش جهانی وخشکسالی و اخیراً آتش سوزی‌های جنگل‌های بلوط و غیره ازبین برود شاهد این گونه ناهنجاری‌ها و موراد مشابه در طبیعت هستیم.
 وی همچنین پیرامون مضر بودن یا نبودن این گال ها برای جنگل‌های زاگرس هم گفت: در مورد خود گونه بلوط آن هم با این حجم و تراکم و وسعت مضر هستند و هر چیزی که در طبیعت تا این حد از تعادل خارج بشود مضر هست.
 به گفته بهمنی نژاد وجود این حجم و تراکم از گال روی یک درخت نوعی استرس را به بلوط وارد می‌کند که خود این استرس زمینه ساز خیلی چیزهای دیگر می‌تواند باشد.
 وی در خصوص اینکه آیا می‌توان واژه آفت را در مورد گال بکار برد اظهار داشست: راجع به واژه آفت باید خیلی دقیق بود زیرا وقتی داریم در مورد طبیعت حرف می‌زنیم، ما اگر در طبیعت مانند کشاورزی یک گونه هدف داشته باشیم که بخواهیم از آن سود اقتصادی کسب کنیم هرچیزی که به آن گونه هدف آسیب بزند آفت محسوب می‌شود، ولی ما در یک اکوسیستم هیچ گونه هدفی نداریم.
  این کارشناس گفت: درسته که بلوط گونه غالب درختی هست ولی گونه هدف نیست، یک اکوسیستم از اجزای مختلفی تشکیل شده و هر جز بخشی از تنوع زیستی محسوب می‌شود و هدف ما هم حفاظت از همین تنوع زیستی هست.
  وی ادامه داد: با این نگاه خود این گونه گالزا هم بخشی از تنوع زیستی اکوسیستم ما هست، پس در طبیعت ما نمی‌توانیم واژه آفت را به کار ببریم، به جایش گونه‌های مهاجم را داریم که در این مورد صادق هست، وقتی جمعیت یک گونه به شکل غیر طبیعی و انفجاری زیاد می‌شود اصطلاحاً گونه مهاجم شده و باید به حالت طبیعی برگردد.
  بهمنی نژاد تاکید کرد: البته طبیعت به خودی خود رفتار پویا دارد مثلاً اگر آفتی باعث شود که گونه بلوط کم بشود خوب آرام آرام گونه‌های دیگر جای گونه بلوط رو می‌گیرند و از طرفی خود بلوط هم تنوع زیستی درون گونه‌ای بالایی دارد و حتماً بعضی ژنوتیپ ها با این گونه گالزا مقاوم هستند.
 وی اضافه کرد: تقریباً این گال‌ها در تمام جنگل‌های بلوط استان کهگیلویه و بویراحمد دیده شده و وجود دارد و در بعضی مناطق مانند شهرستان بویراحمد شدت و تراکم آن بسیار بالا هست و همچنین در استان‌های همجوار مثل فارس، خوزستان و چهارمحال و بختیاری هم گزارش شده است. 
بهمنی نژاد در خصوص نحوه مبارزه با این نوع گال هم گفت: برای مهار اینگونه مهاجم راههایی وجود دارد اما راهش محلول پاشی یا سم پاشی که در حال حاضر علیه برخی گونه‌های مهاجم دیگه مثل جوانه خوار بلوط انجام می‌شود، نخواهد بود، چه بسا وقوع این پدیده بی ارتباط با محلول پاشی درختان بلوط نباشد، چون در مبارزه با آن گونه از نوعی باکتری باسیلوس استفاده می‌شود که عواقب آن در طبیعت واقعاً ناشناخته و خطرناک هست.
 وی راهکار مبارزه با این نوع گال را ریشه یابی علت انفجار جمعیتی این گونه زنبور گالزا دانست و در مرحله بعدی تلاش و مبارزه برای از بین بردن عنوان کرد.
 وی گفت: در کشورهای دیگر مثل ژاپن هم یک گونه زنبور گالزا باعث خسارت به جنگل‌های اقتصادی شاه بلوط شده بود که اقدام به جمع آوری و سوزاندن برگ‌ها کردند ولی این راهکار در جنگل‌های ما به لحاظ وسعت شاید شدنی نباشد.